Dede Korkut Destanlarında Sanatsal Unsurlar

[edebiyat_ogr]

          Dede Korkut Destanları, varlığının ortaya çıkmasıyla birlikte gerek ülkemizde gerek Avrupa'da, Rusya'da, şimdiki Türk Cumhuriyetlerinde çeşitli alanlarda araştırma ve inceleme konusu olmuştur.
          Dede Korku dil, anlatım, ölçü, kafiye, cümle dizgisi, sanatsal unsurların oluşumu vb. konularda gelecek kuşaklara öncülük etmekte; bunların kendinden sonraki dönemlerde gelişip klasikleşmesine nasıl ortam hazırladığını gözler önüne sermektedir.
          Destan kuruluşunda açık ve gizli yerlerin belirlenmesi; ancak mazmunların, konunun ve sunuş yönteminin incelenmesiyle ortaya çıkarılabilir. Destanda sanatsal unsur yaratma çabasının bütün aşamaları görülmektedir. Bu da yazının edebi-sanatsal geleneğinin ürünüdür. Destanın kuruluşuna özgü olan sanatsal unsurlar, sonradan klasik edebiyatta işlenen sanatsal unsurlardan prensip olarak ayrılırlar. Genellikle oluşum aşamasındaki destan kuruluşuna, daha çok karmaşıklıktan uzak, ilk bakışta göze çarpan, yalın sanatsal unsurlar hakimdir. Konu öylesine asıldır ki, onu özel olarak bezemeye gerek yoktur. Çünkü mitolojik dünya görüşü, olayları olduğu gibi bezeksiz düzeksiz gören, gördüğü gibi sunan bir dünya görüşüdür. Tekrarlar, edebi materyalin sahasına yayılıp dallanıp budaklandıkça yaratıcıyı bıktırır. Ne zaman ki tekrardan kaçmaya kalkışır, işte o zaman sanatsallık başlar.
          Aslında destanda sanatsallıklar; zıtlıklar ve antitezler üzerine kurulur. Örneğin; başında olan bit ayağına derildi/ karangu akşam olanda günü doğan/ yerden yüce dağlar başı vb. Mitin sanatsal unsurları arasına, yansıma sözler aracılığıyla düzenlenen sanatsallıkları da dahil edebiliriz.
          Karşılaştırma ve benzetme, sanatlı söyleyiş tarzının canıdır. Karmaşık ilişkilerin kalıplaşmasının habercisidir. Mitin sanatsal unsuru, bu karşılaştırmayı bize veremezdi. Gizli karşılaştırma, kendini deyim tarzında gösterir.
          Derinlemesine gelişen sanatsal unsurlar, sanki yavaş yavaş ete kana dolar, kendilerini destan kuruluşunda daha özgür hissetmeye başlarlar. Yazı, kendinin bütün cephanesini onların yararlanmasına sunar.  Bunun en güzel örneği, ''gibi'' edatının özel rolüyle verilmektedir. Kazan'ın, oğluna söylediği ''asmalı göyda gara bulud oluban kafirin üzarina gürlayayim/ ağ ildırım olub şagıyayım/ kafiri gamış kimi od oluban yandırayım.'' sözlerindeki anlatımlar benzetme sürecinin mit aşamasına aittir. ''gara bulud oluban/ ağ ildırım olub/ kafiri gamış kimi od oluban'' , ''gibi'' edatının tasarlanmasına birer örnektir: gara bulut gibi, ak yıldırım gibi. Gibi edatı, benzetmeyi karmaşıklaştırmaktadır. Yazı, bunun yoluyla basit ve sade yoldan gitmekten kaçar; estetiğin karmaşık ve azaplı yoluna düşer.
          Destanda öyküleme ile diyalog iç içedir. Öyküleme mitin alanıdır; diyalog ise; daha sonraki aşamanın ürünüdür ve yazıya aittir. Destanın ilk ortaya çıktığı zamanlarda destan için baştan sona öyküleme vardır, demek yanlış olmaz. Bunun da pek çok kanıtı yine vardır.
          Dede Korkut'ta, ters tekrar örnekleri de kendini göstermektedir. ''Ne gördü sultanım gördü gök çayırın üstünde bir kırmızı otağ dikilmiş. Birinci bölüme, ''Ne gördü sultanım'' cümlesi; ikinci bölüme, ''Gördü gök çayırın üstüne bir kırımızı otağ dikilmiş.'' cümlesi dahildir. Bu cümleler arasındaki kuruluş tersine paralelizm şeklindedir.