Türkçede özne ile yüklemin farklı yönlerden birbiriyle uyum/uygunluk içinde olması gerekir. Özne-yüklem uyumsuzluğuna dayanan anlatım bozukluklukları dilde çok sık yapılmaktadır. Türkçedeki özne-yüklem uyumlarının bilinmesi gerekir. Dilimizde özne ile yüklem arasında üç farklı yönden uyum vardır.
A) TEKİLLİK-ÇOĞULLUK UYUMU
Öznenin tekil olması durumunda yüklem de tekil, özne çoğul olduğunda yüklem de çoğul olur. Bu genel kuraldır.
Özne Yüklem
Tekil Tekil
* "O, her sabah bizi burada bekler."
* "Çocuk, annesini göremediği için ağlıyordu."
Çoğul Çoğul
* "Öğrenciler testlerini çözdüler."
* "Ayla ve Ayda, balkonda oturuyorlar."
** Öznenin çoğul olduğu bazı durumlarda yüklem tekil olabilir:
**Özne; cansız varlıklar, soyut kavramlar, organlar, bitkiler, hayvanlar, eylem ve zaman adları olduğunda yüklem tekil olur:
Bulutlar yükseliyor.
Tekil Çoğul
* "Sıfatlar çekim eklerini almaz."
* "İki gündür dizlerim ağrıyor."
* "Konu testleri, geçen hafta geldi."
* "Çalışmalar, iki yıl önce başlamış."
* "Ağaçlar, şubat başında çiçek açmıştı."
* "Bazen saniyeler bile geçmez olur."
* "Kirazlar, henüz olgunlaşmamış."
**Sayılarla belirtilmiş öznelerin bulunduğu cümlelerde yüklemler, genellikle tekil olur:
* "Toplantıya üç kişi katılmadı."
* "Kapının önünde iki adam bekliyor."
**Yüklemin çoğul kullanıldığı da olur. Eylem daha iyi belirtilmek istenir:
* "İki asker gün boyu nöbet tuttular."
* "İki arkadaş uzun süre tartıştılar."
**Öznenin insan cinsinden çoğul olduğu cümlelerde; Özneyi oluşturan bireyler, yüklemde belirtilen işi teker teker yapmışsa yüklem çoğul olur:
* "Dizgide çalışanlar işlerinin başına geçtiler."
* "Kampa gidecek öğrenciler, eşyalarını otobüse taşıdılar."
**Öznenin bireyleri teker teker değil de özne toplu olarak düşünülürse yüklem tekil olur. Bir kişi ile gerçekleştirilemeyecek eylemlerde özne çoğul, yüklem tekil olur:
* "İşçiler greve gitti."
* "Askerler bölüğün önünde toplandı."
* "Lise son sınıf öğrencileri Kapadokya'ya gitti."
**Öznenin bitki, hayvan cinsinden çoğul olduğu bazı cümlelerde kişileştirme sanatı varsa yüklem çoğul olarak kullanılır:
* "Erik ağaçları baharın geldiğini müjdeliyorlar.
* "Ağaçların üstündeki serçeler şarkı söylüyorlar.
**Özne "herkes, hepsi, hiçbiri, bazısı, bazıları, hiçbiri, kimse, pek çoğu, birazı..." gibi belgisiz zamirlerden oluşuyorsa yüklem tekil olur:
* "Yarın herkes erken gelsin."
* "Bazıları ayakta bekliyordu."
* "Pek çoğu, daha önce de Türkiye'ye gelmişti."
* "Çoğu, bugün hasta olduğu için gelmemiş."
**Öznenin III. tekil kişi olduğu cümlelerde, anlatıma saygı katmak amacıyla yüklem çoğul (III. çoğul kişi) olabilir:
* "Biraz sonra bakan bey buraya gelecekler."
Tekil Çoğul
* "Cumhurbaşkanımız bu törenlere bizzat katılacaklar."
Başında belgisiz sıfat olan çoğul isimlerin özne olduğu cümlelerde, yüklem tekil olur:
* "Kar yüzünden uzakta oturan bazı öğrenciler o gün okula gelememişti."
* "Kimi yazarlar yapıtlarında kendi yaşamlarından hiç söz etmez."
