Türkçede "de hali"nin kullanımı

[ADAM]

Aşağıdaki anlatım, Sayın edebiyat_ogr tarafından, üyelerimizin bilgi edinmesi için hazırlanıp, yayınlanmıştır. Burada tekrar amaçlı olarak yayınlanmaktadır. Lütfen bu başlığa herhangi bir katkıda bulunmayınız; silinecektir. Katkılarınız için link:  http://masonlar.org/masonlar_forum/index.php?topic=17031.msg112753;topicseen#msg112753

İlkokul mezunundan üniversite mezununa kadar birçok insan bağlaç olan ''de'' ile durum eki olan ''-de'' arasındaki farkı anlayamıyor. Her gün bununla alakalı onlarca hata görebilirsiniz bir yerlerde. İşin tuhaf yanı, üniversitede Türk dili alanında akademisyen olan kişiler bile bu hataları yapıyor, şaşırıp kalıyorum.

                Durum(hal) eki olan -de, kendisinden önce gelen sözcüğe(Yalnızca adlara bağlanır.) bağlanır, yani bitişik yazılır. Geleneksel dil bilgisine baktığımızda ''-de'' eki için yalnızca ''bulunma durumu eki'' denir, bu bana pek doğru gelmiyor ama detaylara girmeyeceğim. Bulunma anlamı üzerinde basit bir şekilde anlatacağım konuyu. -de durum eki, ''bir yerde bulunma, orada var olma'' anlamında kullanılmaktadır. Klasik ifadeyle, cümleden bu eki çıkarttığımız zaman cümlenin anlamında bozulma olur. Bunu da örneklerle inceleyelim:

              Kalemin bende kalmış.
              O saatte orada olabilir miyim, bilemiyorum.
              Bütün gününü evde oturarak geçirdi.

cümlelerine baktığımızda -de -te(ses olayı sonucu) eki cümlelerde bulunma, var olma anlamında kullanılmıştır. Kalem kimde kalmış? sorusuna karşılık ''Bende'' diye cevap veriyorum. Demek ki kalem bende bulunmakta şu an. Eğer biraz anlama dikkat ederseniz bunu rahatlıkla anlayabilirsiniz. İkinci cümlede ''saatte'' sözcüğüne değinmek istiyorum. Hatalar bu tarz ses olaylarının olduğu sözcüklerde oluyor: ''saat te'' gibi... Burada bulunma anlamını veren sözcük aslında ''orada'' dır ama sadece ''saatte'' sözcüğüne değineceğim. Verilen bir saat var ve o zaman diliminde kişinin orada olması istenmiş. ''5'te'' yerine ''saatte'' sözcüğünü kullandığımızı düşünün mesela. O zaman diliminde, verilen o zamanda orada olma anlamı vardır. Son cümlede bulunma anlamını zaten apaçık bir şekilde görebilmekteyiz. ''Gününü nerede geçirdi?'' sorusuna ''Evde'' yanıtını veriyoruz. Evde bulunmuş, evdeymiş kişi.

             Bağlaç olan ''de'' sözcüğü cümle içinde kullanıma çıktığında ayrı yazılır. Genel olarak ''dahil olma'' anlamı vardır. Bağlaç olan ''de'' için ''ben'' zamirini kullanmayı uygun gördüm.

             Sizinle ben de gelmek istiyorum.
             Kalemin bende kalmış.

Eğer iki cümleyi incelerseniz her iki cümlede anlam ayırt eden bazı şeyler olduğunu anlayabilirsiniz. İlk cümlede ''Siz gidiyormuşsunuz.'' o halde ''Ben de sizinle geleyim.'' anlamı vardır. Birileri gidiyor, o giden gruba dahil olmak isteyen bir kişinin varlığını sezdiniz, değil mi? İkinci cümlede ise böyle bir şey söz konusu değil. Var olan bir kalem var ve bu kalem bir şahısta kalmış. Birkaç bağlaç cümlesi de inceleyelim:

            O da mı sınıfta kaldı? (''Oda'' şeklinde yazan binlerce insan var.)

cümlesinde, sınıfta kalan bir kısım öğrencinin olduğunu ve cümleyi söyleyenin o sınıftan birini tanıdığını ve onun da sınıfta kaldığını öğrenmesine şaşırdığını anlıyoruz. Belki de kendi çocuğu sınıfta kaldı ve bir tanıdığı çocuk da sınıfta kaldı ve cevap beklenmeyen soru cümlesi kuruldu. Bunu anlayabilmek için elimizde bir metin olması lazım(bağlam kurmak için) ama biz bir cümleden yola çıkarak birtakım anlamlar yüklüyoruz cümlelere şu an için.

        Eskişehir de Ankara kadar soğuk.
        Elinde de bir siğil çıkmış.
        Sözlükte de aradığını bulamadı.  Sözlük-te de aradığını bulamadı. (-te,durum eki + de, bağlaç)

Umarım faydası olur.