1. Hazarların Ortaya Çıkısı
Hazarların tarih sahnesine ne zaman çıktıgı tartısmalıdır. Hazarlarla ilgili en eski
bilgiler Ermeni ve Bizans kaynaklarına aittir. Hazarlar hakkında ilk veriler II. asrın
sonunda ve III. asrın baslangıcında çıkan olaylarla ilgili olarak Ermeni kaynaklara
aittir. Ancak bilim adamları bunu anakronizm olarak kabul etmektedir. lk sahih
kaynaklar ise V. asrın ikinci yarısına ait olan kaynaklardır ki bu dönemde Hazarlar,
Bulgar ve diger halklarla Hunlardan ayrılmıstır.1
Göktürkler’in kesin olarak tarih sahnesine çıkısları ile beraber Hazarların da
varlıgından bahsedilebilir. Hazarların, Göktürklerden bagımsız olarak mı varlıklarını
sürdürdüklerine, yoksa bölgeye Göktürkler tarafından mı getirildiklerine karar
vermek güçtür. Kaynaklar Göktürklerin kendilerinden baska herhangi bir etnik yeni
unsuru Kuzey Kafkasya bozkırlarına getirdiklerinden söz etmemektedir.
568–630(650 de olabilir ) tarihleri arasındaki süreç Hazar devletinin Göktürk
hâkimiyeti altında bulundugu dönem olarak belirtilmektedir. VII. yüzyılın üçüncü
çeyregine ait Hazar tarihi ile ilgili Bizans, Ermeni ve Gürcü kaynakları, Hazarları
Perslere karsı yapılan savasta Heraklius’ un müttefiki olan Göktürk
imparatorlugunun bir parçası olarak göstermektedir.2
Hazar isminin yaygınlasması Göktürk devletinin yükselisine baglanmaktadır.
Göktürkler, Kuzey Kafkasya’daki halkları egemenlikleri altına alırlar. Utigur lideri
ile birlikte Göktürk komutanı Bizans kalesini kusatır. Batı Göktürkleri Kafkasya
boylarını örgütlerler. ste bu örgütlemeden sonradır ki Hazar adı Bizans
kaynaklarında açık biçimde gözükür.3
Kuzey Kafkasya’da yerlesmis olan Hazarların buraya ne zaman geldikleri
bilinmemektedir. Hazarların Orta Asya’dan gelmeleri ve bir müddet Hun devletine
baglı zümreler arasında bulunmus olmaları ihtimal oldugunu söylemektedir.
Hazarların til (simdiki Volga nehri bölgesi) boyuna ne zaman geldikleri
bilinmemektedir. Sabirlerin (Savir) birden bire kaybolusları ile hemen Hazar adının
duyulmaya baslaması arasında bir iliski görülmektedir. Bundan dolayı Sabirler ile
Hazarlar arasında baglantı olabilir. Sabirlerin M.S. I. yy.da til-Kama boyunda
bulundukları bilindigine göre bunların bir kısmı olması lazım gelen Hazarların da til
boyunun en eski ahalisini teskil etmeleri mümkündür.4
558’den sonraki yılarda Sasanilerle savasa girismis olan Hazarlar (Sabarlar) “Hazar”
adı ile 586’da Bizans'ta iyice tanınıyor aynı zamanda Türk diye anılıyorlardı. Çin
kaynaklarında Hazarlar, Türk(t’u –küe ho-sa—kö-sa) adı ile geçmektedir. Hazar
ülkesi, 576 yıllarında hâkimiyeti Karadeniz’e ulasan Göktürk imparatorlugunun
sahası içinde görülmekte ve topluluk adları kullanılısı da Türk gelenegine uygun
düsmektedir. Böylece Hazarlar Göktürk hakanlıgının batıda en uç kanadını meydana
getirmislerdir.5
Birçok Türk kavimleri gibi, Hun devletinin yıkılmasıyla baglı bulundukları
topraklardan ayrılarak Kafkasya'ya yerlesen Hazarlar zaman zaman Bizans ve ran
topraklarına birçok akınlarda bulundukları gibi, cahiliye döneminde Arabistan’a
yıldırım akınlarda bulunmuslar ve cahiliye devri Arapların hafızalarında korkunç ve
derin tesirler bırakmıslardır.6 Buradan anlasıldıgına göre, Hazarlar devlet kurmadan
önce de komsu ve uzak ülkelerde tanınıyorlardı. Artamanov, Hazarlarla ilgili Arap
kaynakları hakkında söyle demektedir: Ermeni yazarlar gibi Makedonyalı skenderin
fetihleriyle ve kadim tarihi olaylarla baglantılı olarak Hazarlar hakkında mükemmel
fantastik hikâyelerin yer aldıgı Arap yazarlarda onlarla ilgili en erken inandırıcı
malumat VI. y.y’dan önceye gitmez.7
Gürcü kaynaklarda ise Hazarlar, Hazar ülkesine milattan önceki dönemde
gelmislerdir. M.Ö. 167-123'te gürcü hükümdarı Mirvan Hazarlara karsı savasmıs ve
onlardan ülkesini korumak için Daryal geçidinde surlar insa etmistir.
1.bölüm