Masonlar.org - Harici Forumu

 

Gönderen Konu: Fonetik-Ses Bilgisi  (Okunma sayısı 1671 defa)

0 Üye ve 1 Ziyaretçi konuyu incelemekte.

Kasım 10, 2014, 11:00:46 ös

Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.

Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:

1. Ünlüler (Sesliler)

2. Ünsüzler (Sessizler)

Ünlülerin Özellikleri ve Ünlülerde Uyum

Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir.

Ünlü Uyumları

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:

1. Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe “Büyük Ünlü Uyumu” denir.

yaş – lı – lar (kalın-kalın-kalın)
yaz – dır – mak (kalın-kalın-kalın)
baş – lan – gıç (kalın-kalın-kalın)
gü – neş – li (ince-ince-ince)
ses – siz – lik (ince-ince-ince)
bi – lim – sel (ince-ince-ince)
Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.

ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon

Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.

elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)

Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:

-yor                 biliyor
-ki                    yoldaki
-ken                 oynarken
-leyin               akşamleyin
-daş                 meslektaş
-(ı)mtırak         yeşilimtırak
-gil                   dayımgil
2. Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;

Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.
Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.
Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.

do – ğal – lık

“doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-geniş”, “düz-geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.

ba – rış (düz, düz)
ke – sin – lik (düz, düz, düz)
ku – lak (yuvarlak, düz-geniş)
göz – lem (yuvarlak, düz-geniş)
zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)
Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.

teknoloji, şoför, salon, horoz, patron

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.

tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur

Ünsüzlerin Özellikleri

Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.

SÜREKSİZ

SÜREKLİ

SERT

p, ç, t, k

f, h, s, ş

YUMUŞAK

b, c, d, g

ğ, j, I, m, n, r, v, y, z

Not: Türkçe bir sözcük “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.

Yabancı dildeki durumu        Türkçedeki kullanımı           
serab                                       serap
muhtaç                                   muhtaç
derd                                         dert
aheng                                      ahenk
Not: Türkçe sözcüklerin “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.

saç (baş derisini kaplayan kıllar)
sac (yassı demir çelik ürünü)
haç (Hıristiyanlığın sembolü)
hac (İslam’ın şartlarından biri)
Ses Olayları

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

balık-cı            balıkçı
kitap-cı            kitapçı
sert-ce             sertçe
sınıf-da            sınıfta
uçak-dan         uçaktan
yürümüş-dü     yürümüştü
beklet-di          bekletti
1975’de           1975’te
seç-gin            seçkin
konuş-gan       konuşkan
Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz yumuşaması”ndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

hesap – ı          hesabı
uçak – a           uçağa
amaç – ım        amacım
dert-i               derdi
kalp – i             kalbi
ahenk – i          ahengi
ayak -ı             ayağı
Not: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.

suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı

Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın

Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i

Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı

Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)

a. Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

kar(ı)n – ı                     karnı
boy(u)n – um               boynum
keş(i)f – i                      keşfi
bur(u)n – u                  burnu
şeh(i)r – e                    şehre
as(ı)l -ı                         aslı
buy(u)r – un                buyrun
zih(i)n – im                  zihnim
gön(ü)l – üm               gönlüm
Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a
Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş.
Kitabını Ufuk’a verdim.
Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

ay(ı)r -ı                        ayrı
sıy(ı)r – ıl – mak           sıyrılmak
çev(i)r – il – mek          çevrilmek
kav(u)r – ul – mak        kavrulmak
iler(i) – le – mek           ilerlemek
kok(u) – la – mak         koklamak
oy(u)n – a – mak          oynamak
uy(u) – ku                    uyku
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

sab(ı)r + etmek           sabretmek
kay(ı)t + olmak           kaydolmak
keş(i)f + etmek            keşfetmek
Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

kay(ı)n + ana              kaynana
cuma + (e)rtesi           cumartesi
kahv(e) + altı              kahvaltı
n(e) + için                   niçin
sütl(ü) + aş                 sütlaç
b. Ünsüz Düşmesi   

Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -1″ eki aldığında “k” ünsüzü düşer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

küçü(k) – cük   küçücük
küçü(k) -l        küçül-
büyü(k) – cek   büyücek
mini(k) – cik     minicik
alça(k) – çık     alçacık
alça(k) -l        alçal-
yükse(k) -l      yüksel-
seyre(k) -l       seyrel-
ufa(k) – l         ufal-
Ses Türemesi

a. Ünlü Türemesi:

“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.

az – cık az(ı)cık
bir – cik bir(i)cik
genç – cik genc(e)cik
dar – cık dar(a)cık
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

b. Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

af + etmek       af(f)etmek
his + etmek     his(s)etmek
zan + etmek    zan(n)etmek
ret + etmek     red(d)etmek
hal + olmak    hal(l)olmak
his – im            his(s)im
zan – nımca     zan(n)ımca
hat – iniz          hat(t)ınız
hak – ım           hak(k)ım
sır – ını             sır(r)ını
Not: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.

süssüz, sessiz, hissiz…
hisse, madde, elli, belli…
yollar, ziller, sollamak, telli…
Ünlü Daralması

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

bilm(e) – yor    bilm(i)yor
ist(e) – yor       ist(i)yor
izl(e) – yor       izl(i)yor
sızl(a) – yor      sızl(ı)yor
suçl(a) – yor    suçl(u)yor
gözl(e) – yor    gözl(ü)yor
durm(a) – yor  durm(u)yor
verm(e) – yor   verm(i)yor
Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Not: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y  kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

ye – y – ecek     yiyecek
ye – y – in         yiyin
de – y – ecek     diyecek
ne – y – e          niye                   
 
DOĞRU                     YANLIŞ
ağlayacak                   ağlıyacak
görmeyecek                 görmiyecek
hatırlayacaksın           hatırlıyacaksın
inanmayacağım          inanmıyacağım
yakalayamadık           yakalıyamadık
anmayacağım             anmıyacağım
Ulama

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.

Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.

Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde
Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu
Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara
Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser
Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel
Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Polis, arabaları durdurdu.
Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir.
Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu.
Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

sakla(n)baç     sakla(m)baç
dola(n)baç      dola(m)baç
te(n)bel            te(m)bel
pe(n)be            pe(m)be
a(n)bar            a(m)bar
ka(n)bur          ka(m)bur
ca(n)baz          ca(m)baz
ta(n)bur           ta(m)bur
Not: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

İstanbul, Safranbolu… onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı…

Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

mağaza – a                  mağaza – y – a (durum ekinden önce)
anne – i                        anne – s – i (iyelik ekinden önce)
kedi – in                       kedi – n – in (tamlayan ekinden önce)
çanta – ı                       çanta – y – ı (durum ekinden önce)
yedi – er                       yedi – ş – er (üleştirme sıfatı ekinden önce)
kapının kolu – a           kapının kolu – n – a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce)
Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

beş – er
altmış – ar
yetmiş – er
senin kolun – a
Ünlüyle biten bir sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri, “ile” sözcüğü ve “iken” bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki “i” sesleri düşer.

araba – y – (i) – di        arabaydı
yaya -y – (i) – mlş        yayaymış
burda – y – (i) – se        burdaysa
maşa -y – (i) – le          maşayla
işte – y – (i) – ken          işteyken
tatilde -y-(i)- di            tatildeydi
Hiçbir şey bilmeyen, hiçbir şeyi sevemez.
Hiçbir şey yapamayan, hiçbir şeyden anlamaz.
Hiçbir şeyden anlamayan insan değersizdir.


 

Benzer Konular

  Konu / Başlatan Yanıt Son Gönderilen:
13 Yanıt
7216 Gösterim
Son Gönderilen: Temmuz 30, 2013, 11:22:21 ös
Gönderen: Waldow