İSLAM METİNLERİNDE HERMETİZM - 2

[ADAM]

İlginçtir ki, Hermetik birikim doğrudan Mısır’dan (İskenderiye’den) değil, dolaylı olarak İslâm kaynaklarından Batı’ya aktarılmıştır. Bunların Grekçe ve Latinceleri ile Arapçalarının tümüyle aynı kapsamda olduğu ileri sürülür.

Arapça Hermetik metinler konusu ilk kez Fransız İslâm tarihçisi Louis Massignon tarafından ele alınmıştır. Ona göre; “Grek felsefesi” olarak anılan felsefi düşüncenin İslâm dünyasında rahatlıkla yer bulabilmesinin nedeni, Müslümanların bu felsefenin ardında İdris Nebi’ye kadar uzanan bir silsile görmüş olmalarıdır. Daha sonra Martin Plessner, H. Corbin, Seyyid Hüseyin Nasr gibi yazarlar da bu görüşe katılmıştır. Ayrıca Louis Massignon’un Eranos toplantılarında sunduğu Arapça Hermetik kitaplar listesi de pek sağlıklı sayılmaz; bazı yapıtları ya unutur ya da göz ardı eder; gerçekten de Hermetik oldukları kuşkulu bazılarını ise listeye almış olduğu görülür. Bu liste daha sonra Martin Plessner gibi araştırmacılarca geliştirilmiş ve son olarak Fuat Sezgin tarafından tamamlanmıştır. Fuat Sezgin, hem doğrudan Hermes’in hem Hermetik sayılan diğer yazarların olduğu söylenen Arapça yapıtların bir listesini çıkarmıştır. Arapça Hermetik kitaplar konusunda en çok tartışılan husus, bunların doğrudan Arapça olarak mı kaleme alındığı, yoksa bu dile sonradan çevrildikleridir.

Alman tarihçilerden Julius Ruska’ya göre; bu yapıtların çoğu 10. ve 11. yüzyıllarda yazılmış özgün çalışmalardır; Grek üslubunu taşımazlar.

G. L. Levis, Sherwood Taylor ve H. E. Stapleton adlı araştırmacılar ise, Arapça Hermetik yazıların Grekçe asıllarının bulunduğunu ileri sürerler.

M. Nallino, 1909’da Ambrosia Merkez Kütüphanesi’nde “Arzu mittahi esrari-n-nücum” adlı ve Hermes’in olduğu söylenen bir kitaba rastladığını, bunun Grekçeden Arapçaya çevrilmiş ilk yapıt olduğunu söyler.

Bu konuda kesin bir yargıya varabilmek, yapılacak yeni araştırmalar yanında, özellikle eldeki Arapça ve Grekçe metinlerin karşılaştırmalı olarak incelenmesine bağlıdır. Bu iş çok karmaşıktır; içinden çıkabilmek zordur ama gelin şöyle bir gözden geçirelim.

9. yüzyılda Müslümanlar birçok Hermetik kitapla tanışmıştır. Ebu Ma’er el-Belhi Fi Esrarî, “İlmi’n-nucum” ve “el-Medhalü’l-kebir” adlı yapıtlarında, Hermes’in olduğu söylenen “Kitab-ül-Esrar”dan alıntılar yapmıştır. İbnü’n-Nedim de “el-Fihrist” adlı kitabında gene onun olduğu söylenen yirmi iki Arapça risaleden söz eder; bunların on üçü alşimi (simya), beşi astroloji ve dördü de sihir ile ilgilidir. Araştırmacılar, bu yapıtlardan günümüze sadece birkaçının gelebildiğini söylüyor.

Hermetik metinlerin Arapça olanları arasında “Risale fi’l-mev’iza”, “Kitabü Mu’azeleti’n-nefs” ve “Makale fi’t-tevhid” adlı üç yapıtın, diğerlerine oranla daha bilimsel yaklaşımlı oldukları söylenebilir. Bunlardan ilkinin Latince, Almanca, İngilizce ve Farsçaya çevirileri yapılmıştır. Kimin tarafından ve hangi tarihte çevrildiği bilinmeyen Arapçası ilk kez Beyrut’ta yayımlanmıştır. İslâm felsefesi uzmanı Abdurrahman Bedevi’nin “El-Eflatuniyyetü’l-muhdeşe” adlı kitabında yer vermiş olduğu bu yapıt, Efdalüddin-i Kaşani tarafından “Yenbu’u’l-hayat” adı altında Farsçaya çevrilmiştir.

“Levhu’z-zümürrüd” (Tabula smaragdina) adıyla ünlü yapıt da en önemli Hermetik kitaplardan sayılmaktadır. Hermes tarafından yazıldığı ve daha sonra gömüldüğü söylenir. Dendiğine göre çok sonraları Tyanalı Apollonios kitabı bulmuş ve yaratılışın sırlarını ondan öğrenmiştir. Bu yapıt, Müslüman alşimistlerin eline bazen onun “Sırrü’l-halika”sı, bazen de sözde Aristo’nun “Sırrıü’l-esrar”ı içerisinde geçmiştir. Julius Ruska tarafından yayınlamış olan yapıt, sonradan birçok araştırma makalesinin konusu olmuştur. Grekçe tercümesi bilinmemekte, Latince ve Almancaya yapılmış çevirileri bulunmaktadır.

Arapça Hermetik yapıtlardan belki de en önemlilerinin yazarı, İslâmi kaynaklarda daha çok “Sahibü’t-Tılısmat” lâkabıyla anılmış olan Tyanalı Apollonios’tur.

Diğer bir önemli Hermetik düşünür de Ebu Mesleme el-Mecritî’dir; “Gayetü’l-hâkim” adlı yapıtında sihir ve tılsıma büyük ölçüde yer vermiştir. Bu kitap, Kastilya-Leon Kralı 10. Alfonso’nun emriyle 1256’da İspanyolcaya çevrilmiştir. Latince çevirisi “Picatrix” adını taşımakta ve birçok kütüphanede bir el yazması olarak bulunmaktadır. Helmut Ritter, eserin önce Arapçasını, sonra Plessner ile birlikte Almanca çevirisini yayınlamıştır.


Bunları derleyip toparlayarak, daha yüzlerce olan yapıtların arasında seçmeler yaparak bir özet çıkarmaya çalışırken inanın ki çok yoruldum. Siz de başta sona okumuşsanız, okurken yorulmuşsunuzdur. Fakat bitmedi. Dahası var. Ancak onu da bir sonraki bölüme bırakayım.