Ben bu başlık altındaki tartışmalardan şunu anladım. Demek ki bu tür konular hakkında konuşurken, kavramları farklı masonluk türlerine göre ayrı ayrı açıklamak gerekiyor. Evrenin Ulu Mimarı (EUM) ile kastedilen de farklı obediyanslara göre farklı anlamlar taşıyor. Hatta bu ayrım iki de değil, aslen üç.
Geleneksel Masonluk: EUM, Müslüman bir mason için Allah, Hıristiyan bir mason için God (Lord), Musevi bir mason için Jehova'dır. EUM, her şeyi baştan yaratan, evrenin yaratıcısı ve sebebidir. Fakat EUM, kişilerin günlük yaşantılarına karışmaz. Onlara akıl vermiştir ve insanların akıllarını kullanarak hayatlarını sürdürmelerini ister. İnsan akılsızca yaptığı işlerin cezasını kendisi çeker. Bu bağlamda insanlar arasındaki sosyo-ekonomik farklılıklar, insanların icadı olan sistemlerin bir sonucudur. Bu bağlamda bir masona akıl, bilim, felsefe ve erdemler eşlik eder. EUM'ye olan inanç, bilimsellikten uzaklaşılmasına asla neden olmaz. Kişi önce kendi gayreti, daha sonra da Allah (EUM)'ın yardımıyla yapacağı işlerde başarılı olabilir. Localarda toplantılar EUM'nın adı anılarak açılır. Türkiye'de HKEMBL işte bu çerçeve ve inanç ile çalışmalarına devam etmektedir. HKEMBL uygulamalarında kürsüde her üç dinin kutsal kitapları açık olarak bulunur. Allah (C.C.) veya God (Lord) veya Jehova'ya olan inanç giriş şartıdır ama bunlardan hangisine inanıldığı sorgulanmaz. Sadece Yüce Yaradan'a inanılıp inanılmadığı sorgulanır.
Tutucu Masonluk: Genelde sadece Hıristiyanların kabul edildiği, Müslüman ve Musevi üyesi olmayan, dinsel nitelikli büyük localardır. Amerika'da örnekleri vardır. Bir de tam emin değilim ama sanırım İsveç Riti de bu kapsamda olabilir. Tutucu Masonluğun EUM anlayışı sadece God (Lord) ve Hz. İsa üzerine kuruludur. Geleneksel Masonluğun aksine, Tanrı'nın insanların günlük işleri üzerinde etkisi olduğu, insanları bu dünyada cezalandırıp ödüllendirdiği, kimisine çok verirken kimisinden aldığı, dünyadaki olayların gidişatını bizzat düzenlediği şeklinde bir inanç söz konusudur. Kürsüde sadece İncil bulunur (hangi versiyonu olduğunu unuttum, muhtemelen King James versiyonudur). Tabi ki God (Lord) ve İsa Mesih'e tam inanç, Tutucu Masonluğa giriş şartıdır.
Liberal Masonluk: İki farklı türde EUM anlayışı vardır. Birincisi, yüce bir varlığa inanan üyeleri için EUM'nin ne olarak algılanacağını, kişinin kendisine bırakır. Bu, Allah veya God (Lord) veya Jehova olabileceği gibi, kişinin kendisinin yüce olarak benimsediği herhangi başka bir varlık da olabilir. Fakat kişinin bunlara inanıp inanmadığını sorgulamaz, kişinin kendi iradesine bırakır ve bu kişide saklı kalır. Kişi kendi rızasıyla açıklamadıkça, kimse kimsenin neye inandığını (veya inanmadığını) bilmez. İkincisi ise, yüce bir Yaradan inancına sahip olmayan üyeleri için SİMGESEL bir anlam getirir. Bu durumda EUM, Tanrısal özelliklere sahip bir varlık olmaktan çıkar ve tamamen simgesel bir yapıya bürünür. Bu simge ise yüce bir amaç, bir ülkü, kurulacak güzel bir gelecek gibi bir kavram olabilir. Bu durumda EUM, o yüce ülküyü temsil eden bir simgedir artık. Bu nedenle de kürsüde üç dine ait kutsal kitaplar bulunmaz, boş sayfalardan oluşan beyaz bir simgesel kitap bulunur. Kişi, kitabın ne olması gerektiğine kendi aklı/algısı/yorumu ile karar verir. Ülkemizde Liberal Masonluğun temsilcisi bildiğiniz gibi ÖMBL'dir.