SAFSATA
Meraklısına: ( İng: Fallacy)
{Osm; Kıyası-ı batıl)
Bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamaların tamamına safsata denir. Safsatalar, ilk anda geçerli ve ikna edici gibi gözüken ancak yakından bakıldığında kendilerini ele veren sahte argümanlardır.
Günümüz Türkçe’sinde safsata kelimesi kusurlu akıl yürütme anlamını kaybetmiş, yanlış inanç manasında kullanılır olmuştur. Oysa, safsata, insanın muhakeme yetisinin yanlış yönde kullanımıdır ve çoğu kez önyargı, eksik bilgi, batıl inançlar, duygusallık, yersiz göndermeler, acelecilik, özensizlik, genelleme, duygu sömürüsü, Türkçe’yi kötü kullanma gibi sebeplerden kaynaklanır.
Safsatalar biçimsel (formal, suri) ya da serbest (informal) olurlar.
Biçimsel Safsatalar
Bir argümanın yapısından kaynaklanan, bir argümanı teknik olarak geçersiz kılan hatalardır. Bir argümanın teknik olarak geçersiz olması, sonucunun öncüllerini izlememesi anlamındadır. Yukarda da değindiğimiz gibi, Biçimsel Safsatalarda mesele, sonucun doğru veya yanlış olması değil, çıkarsamanın doğru öncüllere dayanmamasıdır. Aşağıdaki ilk örneğimiz, Yanlış ve Geçersiz bir argüman olarak, Biçimsel Safsata’dır: Çünkü, ilk öncülü yanlıştır ve bu yanlış öncül Sokrat’ın yeşil olması gerektiği gibi lâf ola beri gele bir sonuç doğurmuştur.
Bazı insanlar yeşildir.
Sokrat bir insandır.
Sokrat yeşildir.
Öbür taraftan, ikinci örnekte varılan “Sokrat ölümlüdür” sonucu, doğrudur ama bu da tesadüfen doğrudur. Birinci öncülün yanlış olması, bu argümanı da Doğru ve Geçersiz, yani Biçimsel Safsata sınıfına koyar.
Bazı insanlar ölümlüdür.
Sokrat bir insandır.
Sokrat ölümlüdür.
Bir kez daha vurgulayalım: Yukarıdaki argümanlarda çıkarımların geçersiz olmalarının nedeni öncüllerin birinin doğru, diğerinin yanlış olmasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, sonuç tesadüfen doğru veya yanlış olabilir. Aşağıdaki örnekte biçimsel safsatayı inceleyelim.
Şahsen ben, demokrasiyi bir türlü sevemiyordum. “İnancımın demokrasiye ihtiyaç duyacağına” inanmıyordum. Demokrasi yokken, biz, üç kıt’aya 7 denize hâkimdik. Şimdi emperyalistlerin kölesi durumuna düşmüştük
(Hüseyin Üzmez, 9.10.2000, Akit)
Demokrasi yokken, biz, üç kıt’aya 7 denize hâkimdik. (öncül)
Şimdi emperyalistlerin kölesi durumuna düşmüştük.(öncül)
Sonuç: Demokrasi, ülkeleri emperyalistlerin kölesi durumuna düşürür..
Geçerli ama yanlış
Ortaya konan öncüllerden bu çıkarım ve sonuç geçerli olmasına rağmen öncüllerin yanlışlığı nedeniyle yanlış bir argüman.
Şunu da söyleyelim ki, Biçimsel Safsatalar pek ilginç olmadıkları gibi, matematik formüllerine benzeyen sembollere indirgendirilebildiklerinden eğlenceli de değildirler.
Gelelim Serbest Safsatalar’a. Serbest Safsatalar, çoğu zaman gerçekten de eğlencelidirler. Zaman zaman anlamsız hatta düzeysiz olmalarına karşın, sonuçları itibariyle insanı hiç olmayacak inançlara ve durumlara götürebilirler. Masum muhataplarını hayatta kötü seçimler yapmaya hatta şiddete yönlendirebilirler. Eğer bir politikacı adayı iseniz, geleceğiniz için yapacağınız en iyi yatırım bu kitapçıktaki safsataları hatmetmek ve mümkün olduğunca sık kullanmaktır. Ama politikacı değil de, politikacı muhatabı olacaksanız, Serbest Safsatalara ilişkin farkındalığınızı bu defa kolay kandırılmamak için kullanmak durumundasınız. Her ne kadar güncel örnekler gazetelerden alınmışsa da, gazeteci olmak için safsata yapmayı biliyor olmak da gerekli değildir.
Serbest Safsatalar
Biçimsel Safsatalar argümanın şekli, Serbest Safsatalar ise anlamı ile uğraşırlar. Serbest Safsatalar, kullanılan Türkçe’deki belirsizlik, kelime veya gramerin yanlış kullanımı, bir fikrin veya olayın yanlış ifadesi, bir tahminin vurgulanması, yanlış anlama, konu dışına çıkma gibi kusurlar nedeniyle ortaya çıkar. Söylediğimiz gibi, çoğu zaman komik, aptal hatta saygısızdırlar. Batıl inançların temelinde de safsatanın bu cinsi yatar.
Doğru bir muhakeme için ifadenin açık olması gerekir. Oysa Serbest Safsatalarda ifadeler anlaşılır gibi değillerdir. İleriki örneklerde göreceğiniz gibi Serbest Safsatalar kullanılan Türkçe’nin anlamı ile uğraşırlar. Şunu da belirtelim: Serbest Safsatanın İngilizce karşılığı olan “informal fallacy”nin informal kelimesi kalitesiz, adi, gelişigüzel, uygun olmayan manasında değildir, Biçimsel Safsatalar gibi argümanın şekli (mazrufu) yerine anlamı (zarfı) ile meşgul olunduğunu anlatır.
Türkçe’deki Serbest Safsataların tamamlanmış bir listesi yoktur. Bununla beraber, biz, günlük hayatta yaygın olarak karşılaştığımız 50 Serbest Safsata türünü şöyle sıraladık.
SERBEST SAFSATA TÜRLERİ
Serbest Safsatalar
İnformel fallacies
BELİRSİZLİK SAFSATALARI
Cinaslı Safsata
Fallacy of Equivocation
Çok Anlamlılık Safsatası
Fallacy of Amphiboly
Vurgulama Safsatası
Fallacy of Accent
KIYASLAMA HATALARI
Özelleştirme Safsatası
Fallacy Of Accident
Genelleştirme Safsatası
Fallacy of Converse Accident
KATEGORİ HATALARI
Bütünleme Safsatası
Fallacy of Composition
İndirgeme Safsatası
Fallacy Of Division
KONUNUN ÖZÜNÜ KAÇIRMA SAFSATALARI
Kısır Döngü Safsatası
Begging The Question,
Alakasız Sonuç Safsatası
Irrelevant Conclusion
İddiayı Zayıflatma Safsatası
Fallacy of the Straw-Man
Alakasız Amaç Safsatası
Fallacy of İrrelevant Purpose
Konuyu Saptırma Safsatası
Fallacy of Red Herring
SALDIRI SAFSATALARI
Adam Karalama Safsatası
Argument Against the Man
Niteliksel Adam Karalama
Circumstantial Ad Hominem
“Sen de” Safsatası
Fallacy Of “You Also”
Dolduruşa Getirme Safsatası
Poisoning The Well
ŞAŞIRTMA SAFSATALARI
Devede Kulak Safsatası
Fallacy Of The Beard
Ya Siyah Ya Beyaz Safsatası
Black And White Fallacy
İspatlama Mecburiyeti Safsatası
Argument From Ignorance
Felaket Tellallığı Safsatası
Fallacy of Slippery Slope
İmalı Soru Safsatası
Complex Question
Çok Sorulu Safsata
Fallacy Of Many Questions
Sınırlı Seçenek Safsatası
Fallacy of Limited Alternatives
TARTIŞMALI SEBEP SAFSATALARI
Yanlış Sebep Safsatası
Fallacy of False Cause
Öncesinde Safsatası
Fallacy of “Previous This”
Müşterek Etki
Joint Effect
İhmal Edilebilir Neden Safsatası
Genuine but Insignificant Cause
Yanlış Yön Safsatası
Wrong Direction,
Karmaşık Nedenler Safsatası
Complex Cause
İSTATİSTİKSEL HATA SAFSATALARI
Yetersiz Örnek Safsatası
(Fallacy of Insufficient Sample)
Temsil Etmeyen Örnek Safsatası
Unrepresentative Sample
Yanlış Benzetme Safsatası
False Analogy
Yok Sayma Safsatası
Slothful Induction
Sümen Altı Safsatası
Fallacy of Slanting
Kumarbaz Safsatası
Gambler’s Fallacy
OTORİTEYE BAŞVURMA SAFSATALARI
Bir Bilen Safsatası
Argument To Authority
İrrasyonel Otorite Safsatası
Fallacy Of Unqualified Source
İnanca Başvurma Safsatası
Appeal to Belief
Ortak Tutuma Başvurma Safsatası
Appeal To Common Practice
Grup Baskısı Safsatası
Bandwagon, Peer Pressure
Faydacı Safsata
Pragmatic Fallacy
Beğendirme Safsatası
Appeal To Personal İnterests
Dayatma Safsatası
Fallacy Of “İs” To “Ought”
Mazruf Değil Zarf Safsatası
Style Over Substance
Genetik Safsatası
Genetic Fallacy
DUYGULARA BAŞVURMA SAFSATALARI
Tehdit Safsatası
Argument From Force
Duygu Sömürüsü
Argument To Pity
Önyargılı Dil Safsatası
Prejudicial Language
Mazeret Safsatası
Fallacy Of Special Pleading
bol safsatalı bir yaşam değilmi
