İyelik Öbeği ve Ad Tamlaması Ayrımı

[edebiyat_ogr]

          İletişim, yargılı anlatımlarla kurulur. Fakat cümlelerde sunulan bilgiyi, duyguyu, düşünceyi tam olarak aktarabilmek için yargısız anlatımlara ihtiyaç duyulur. İşte en az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yargısız anlatımlara sözcük öbeği denir. Sözcük öbeklerinde adlar, yargı bildiren bir birim olmaksızın doğrudan doğruya kendi aralarında anlamsal ve biçimsel ilişki kurarlar. Bu; bazen ekler aracılığıyla, bazen de eksiz sağlanır.
          Türkçe, sözcük öbeklerinin çeşitliliği bakımın bir hayli zengindir. Bu öbekler içinde en çok ad tamlamaları ve iyelik öbekleri kullanılmaktadır. Şimdi ad tamlamaları ile iyelik öbekleri arasındaki benzer ve farklı noktalara değinelim.

1) Ad tamlamalarıyla iyelik öbeklerinin benzer noktaları:

a) Her iki öbek de tamlanan+tamlanan sıralamasıyla oluşur.

arabanın rengi: ad tamlaması
sizin çocuğunuz: iyelik öbeği

Tamlanan durumundaki ad, aitlik-sahiplik ilişkisiyle kendinden önce gelen ada(tamlayan) bağlanmalıdır. İyelik öbeklerinde tamlayan durumundaki zamir (benim, senin, onun, bizim, sizin, onların) ile tamlanan durumu arasında muhakkak aitlik-sahiplik ilişkisi kurulmalıdır.

b) Her iki öbekte de tamlayan ilgi durumundadır, tamlanan ise iyelik eki alır. Ad işletme eklerinden olan iyelik eklerinin görevsel işlevi, geldiği adı geriye taşıyıp ilgi durumuna girmiş kişi zamirlerine ya da ada bağlamak; anlamsal işlevi ise geldiği adın kime ya da neye ait olduğunu bildirmektir. İlgi durumu eki de sözcüğü ileriye taşıyarak iyelikli bir ada bağlamakta ve her iki birim arasında sahiplik ilgi bağır kurmaktır.

araba-nın reng-i: ad tamlaması
Buradaki ad tamlamasında tamlayana gelen ''-nın'' ilgi durumu eki; tamlanana gelen ''-i'' eki de iyelik ekidir.

siz-in çocuğ-u-nuz: iyelik öbeği
İyelik öbeği, yine il durumu eki ve iyelik eki almıştır. Ad tamlamasından farkı ise, tamlayan durumundaki sözcüğün zamir olmasıdır:sizin

c) Tamlanan, her iki sözcük öbeğinde de ad değerinde bir birim olmak zorundadır.

araba-nın reng-i: ad tamlaması
Tamlanan durumundaki ''renk'' sözcüğü ad durumundadır.
 
siz-in çocuğ-u-nuz: iyelik öbeği
Burada da tamlanan durumundaki ''çocuk'' sözcüğü ad durumundadır.

d) Her iki öbekte de tamlananda bulunan iyelik ekinin düşümüyle yeni bir yapı elde edilir.

Benim kız, sınıfını geçemedi.
Senin kitap, bende kalmış.
Hatçe Kadın'ın horoz, artık ötmüyor.

Verdiğimiz üç örnekte de tamlanan durumundaki adlar iyelik eki almamıştır ve yeni bir yapının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Normalde bu tamlamalar: benim kızım, senin kitabın, Hatçe Kadın'ın horozu

2) Ad tamlamaları ile iyelik öbeklerinin ayrıldığı noktalar:

a) Ad tamlamasında tamlayan ilgi durumuna girmek zorundadır ama ilgi durumu ekini almak zorundadır. Tamlayan, ekli ilgi durumuna girdiği gibi, eksiz ilgi durumuna da girebilir. Bu nedenle belirtili ad tamlaması- belirtisiz ad tamlaması diye iki tür vardır.

Çocuk arabası almak için çarşıya gittiler.
Çocuğun arabası paramparça olmuş.

çocuk-Ø araba-sı: tamlayan+tamlanan (eksiz ilgi durumuna girmiş ad)
çocuğun arabası: tamlayan+tamlanan (ekli ilgi durumuna girmiş ad)

b) Ad tamlamasında tamlayan, ad değerinde bir sözcük olurken, iyelik öbeklerinde tamlayan, zamir görevini üstlenmiş olmalıdır.

tahtanın boyası: tamlayan(ad durumunda)
senin oğlan: tamlayan(zamir durumunda)

c) Belirtili ad tamlamasında, hem tamlayan hem tamlanan çokluk eki alabilir.

öğrencilerin dersi: tamlayan çokluk eki ''-lAr'' almış.
köyün bekçileri: tamlanan çokluk eki almış.
bizlerin adları: hem tamlayan hem tamlanan çokluk eki almış.

     İyelik öbeklerinde ise tamlananın çokluk eki almasına karşın, birinci ve ikinci tekil kişi zamirleriyle kurulan öbeklerde tamlayan çokluk ekini almaz.

benim adım (benlerim adım)
senin soyadın (senlerin soyadın)

d) İyelik öbeklerinde tamlayan zorunlu olmadıkça yüzey yapıya çıkmaz, derin yapıda bırakılır.

Soğuktan elim, yüzüm şişti.

Bu cümlede bizim göremediğimiz, derin yapıda bıraktığımız kişi zamirleri olmasına rağmen cümleye baktığımızda iyelik öbeklerini görmemiz şarttır. Cümlenin tamlayanlarını yüzey yapıya çıkaralım: Soğuktan benim elim, benim yüzüm şişti.

     Ad tamlamalarındaysa tamlayan yüzey yapıda olmak zorundadır.

yağmurun ardı
belediyenin temizlik işçileri