Eleusis Gizemleri

[MASON]

Eleusis Gizemleri

Orfeus: "Tanrılar bizde ölür, bizde dirilir."

Tahıl tanrıçası Demeter ve kızı Persephone onuruna her yıl düzenlenen Eleusis Gizemleri, eski Yunanistan'daki tüm ritüel kutlamalarının en kutsalı ve en saygı duyulanıydı. Bu şenlikler, Atina'nın batısında bulunan Eleusis kentinde, iki bin beş yüz yıldan fazla bir geçmişe sahiptiler. Daha eski kadim inisiyatik-ezoterik sistemlerden etkilenilerek, düzenlenip uygulandıkları düşünülmektedir. Yunanistan'ın ve sonraları tüm Roma İmparatorluğunun dört bir yanından gelerek bir araya toplananlar Atina ve Eleusis arasını yürüyerek hacı olurlar ve sonra da Grek dininin en yüce mertebesi kabul edilen Eleusis gizli törenlerine katılırlardı. Eleusis'te, seçilenler kendi yaşamsal koşullarını aşarak daha yüce, neredeyse insanüstü bir varlık durumuna ulaşmak amacıyla inisiyasyona katılırlardı. İnisiyasyon törenleri, bir köken mitosunu, yaratıcı tanrının serüvenlerini, ölümünü ve yeniden canlanmasını yinelemek amacıyla uygulanırlardı. Bu kültlerin kökeni tarihin derinliklerine dayanmaktadır. İ.Ö. 600 yıllarında Pisistratus zamanında, Eleusis Gizemleri Pan-Helenik bir kült durumuna yükselmiştir. Eleusis törenleri, tüm diğer dinsel inançları içinde eriterek ve aynı zamanda kültür, sanat ve demokrasi kavramlarını da etkileyerek, döneminin uygarlığına damgasını vurmuştur.

Homeros'un yazdığı "Demeter'e Ağıt"ta yer alan mitos, kendine bir eş arayan yeraltı tanrısı Hades'in (Plüton) Kore'yi toprağın derinliklerine kaçırışını anlatmaktadır. Günler boyu kızını arayan anne Demeter, Eleusis'e varır ve tahılların büyümesini durdurur. Sonunda Hades, Kore'yi dünyaya geri göndermeye razı olur. Kore, tahıl bakiresi olarak aydınlığa döner ve oğlu Plutus'u doğurur. Oysa Kore, doğum ve ölümü simgeleyen narlardan yemiştir ve bu yüzden karanlıklardan tümüyle kurtulamadığı için; bir orta yol bulunur, yılın üçte birini kocası ile yeraltında geçirecek, kalan sürede annesi ile birlikte olacaktır. Bu çözüme sevinen Demeter, tahılların yeniden büyümesine izin verir ve Eleusis halkına kendi ritüellerini öğretir. Eleusis şenliklerinde, Demeter ve Kore'nin tüm öyküsü titizlikle yeniden canlandırılır. Tıpkı mitosta Kore'nin yeraltına kaçırılması, Hades ile evlenmesi ve Plutus'u doğurmasında olduğu gibi; aynı biçimde, tahıl da yeni bir yaşam vermek üzere toprağa ekilir. Tıpkı topraktan fışkıran, biçilen ve hem insanoğlunun ekmeği biçimine dönüşen, hem de tohum olarak yeniden kullanılan tahıl gibi, Kore'de annesinden kopartılır ve yeni bir yaşam doğurması için bakireliği yok edilir. Ölen insanlar da, yaşamın yenilenmesi döngüsünde toprağa gömülürler. Eleusis'in bir mesajı budur: “Her mezardan yeni bir yaşam fışkırır.” Bu nedenle inisiyeler, ölümden sonra ulaşılacak ölümsüzlük için umut beslemelidirler.

Şubat ayında Atina yakınlarındaki Agrai kentinde, "Küçük Gizemler" kutlanırdı. Bu dar kapsamlı törenler, Eylül ayında Eleusis'te kutlanan "Büyük Gizemler" ritüelinin bir hazırlığı niteliğindeydi.

Eleusis gizemlerinde Ana Tanrıça adına yapılan kutlamalar, kültün en önemli kutlama törenleriydi. Kutlamalara katılan hacılar kutsal Eleusis tapınağına yalınayak 30 km yürünür, yol boyunca oruç tutulur, tanrılara kurbanlar sunulurdu. Denizde yıkanma ve arınma törenlerinden sonra, inisiyasyon töreninin gerçekleştirileceği mabedin Telesterion salonuna ulaşılırdı. Bu salona yalnızca daha önce inisiye olanlar ile inisiyasyonu yeni yapılacaklar girebilirdi. Eleusis büyük gizem törenleri yaz sonunda gerçekleştirilirdi. Tahılın yaşam döngüsüyle insanın yaşam döngüsünün paralel olduğuna inanılırdı. Bu kültlerin çoğunda inisiyeler, acı çekmişler ve sonunda zafer kazanarak tanrıyla bütünleşmişlerdir. İnisiyeler, tanrı ile birleşirler, onun yaşamını ve ölümünü kendilerinde gerçekleştirirler ve gerçek ölümden sonra da sonsuz yaşama kavuşacaklarına inanırlardı.

Büyük tapınakta bir araya getirilen adaylara önce kutsal bir içki sunulur ve sonra da Demeter, Persephone ve Hades'i canlandıran aktörler tarafından bir drama gösterisi izlettirilirdi. Tüm şenlik tarımda bereket teması üzerinde yoğunlaşmıştı; "bolluk yeraltından kaynaklanır" düşüncesi egemendi. Oynanan dramda, biçilen tahıl ölmekte ama verdiği tohumlar yeniden büyümektedir. Bu döngü esas olarak insan ruhunun serüvenini aktarmaktadır. Böylelikle adaylara, ölümün aslında kötü değil, iyi bir olgu olduğu düşüncesi aşılanmaya çalışılmaktadır. Sonunda adaylar, gelişmeye ve daha çok bilgi almaya layık bulunurlarsa, "Anaktoron" adı verilen gizli tapınağa alınırlardı. Burada, büyük bir gizlilik içinde kutsal ritüel uygulanırdı. Eleusis'teki tapınağın merkezinde "Plutonion" adında bir mağara bulunmaktaydı. Şenliklerin sonunda katılanlar, ölüler için özel törenler uygulardı. Tütsüler yakılır, toprağa kutsal sular dökülürdü. Şenliklerin bitişinde herkesin yalnız kalıp yaşadıkları üzerinde düşünmelerinin zamanı gelmiş olurdu. I.Ö. 600 yıllarında Eleusis’in Atina topraklarına katılmasından sonra, toplumsal statü sağlama yöntemi olarak önemi azalan inisiyasyon, giderek tümüyle dinsel bir tören biçimine dönüşmüştür.

Tüm inisiyeler sır saklamaya yemin ettiriliyordu. İnisiyeler güçlü bir müzik eşliğinde içeri giriyor ve ışıklarla gözleri kamaşıyordu. Yaşamın eninde sonunda ölüme galip geldiğini, her ıstırabın ardından neşenin doğduğunu tasvir eden bu ilahi dramanın asıl amacı, her inisiyenin Diyonisos’un yazgısını paylaşması düşüncesiydi. Eleuisis’de inisiyeler Diyonisos’un trajedisine tanıklık ederek, onun acısını, ölümünü ve ölümden dirilişini paylaşıyor, böylece ruhsal bir arınma yaşıyorlardı.

İzmirli Theon'a göre Eleusis törenlerinde hazırlık dört aşamada gerçekleşir. Ön arınma aşaması, bilgilendirme ve yönlendirme aşaması, gizemin açıklanması aşaması (gizemin bildirilmesinin, yalnızca konuşularak yapılan bir uygulama olmayıp, dramatik bir gösteri biçiminde olduğu bilinmektedir.) ve son olarak artık ayrıcalıklı bir kişi olan kişinin başına taç ya da boynuna çelenk takılması.

Eleusis Gizemlerine inisiyasyonun ruhsal bir yeniden doğum ve bireyin tüm varlığının yenilenmesi anlamını taşıdığı düşünülmektedir. Bu törenin bir diğer anlamı da, bireysel varlığın kozmosun tanrısal gücü ile bütünleşmesi arayışı, yani törene sürekli eşlik eden bir bilinçlenme süreci olmasıdır.

İnisiyasyonun dilimizdeki karşılığı ikrar’dır. Dışarıdaki yabancının içeri alınması ve bireyde, varlığın bir alt kademesinden bir üst kademesine geçişi, ruhsal olarak gerçekleştirmeye yönelen süreçtir. Yeni bir hayata doğmak üzere öldüğü hissini aşılamaktır. Başlangıçtır, giriştir. İnisiye ise “yola koyulmuş” anlamına gelir. İkrar hali, bir defa kazanılınca artık kaybedilmeyen daimi bir hâldir. Aristoteles, Eleusis Gizemleri'nden söz ederken; “öğrenmek” yerine “duymak” diyordu. İkrar yolu ile kişi kendi kendini kesin şekilde “gerçekleştirmekte”, saklı olanaklarını düşünce ve niyetten fiile çıkarmaktadır. Ruhsal ve maddi içten dışa doğru bir dönüşümdür.

Diogenes şöyle der: “Her inisiyasyon, dünya ve Tanrı ile birleşmeyi amaçlamalıdır. Bu, takip edilmesi güç bir yoldur.”

Antik Yunan sır öğretilerinde inisiyasyonun hedefi, tüm inisiyatik sistemlerde olduğu gibi törene katılanın bir şeyler öğrenmesi değil, değişik bir farkındalık halini deneyimlemekti. Aristo, bu deneyimi şöyle ifade etmiştir; “İnisiye olanların bir şey öğrenmeleri değil, belli bir zihinsel duruma erişmeleri gereklidir”. Diğer bir deyişle inisiyeler, fiziksel bir beden içine hapsedilmiş ölümsüz ruhlar olduklarını deneyimlemelidirler. Diyonisos’un ölümünü paylaşmak yoluyla, sembolik olarak daha alt dünyevi doğalarına inen inisiyeler, ölümden dirilişi paylaşmak yoluyla ruhsal olarak yeniden doğarlar ve kendi ölümsüz tanrısal özlerini deneyimlemiş olurlardı. Öğretiye göre, yaşam ve ölüm, sonsuz bir ödül ya da cezaya sebep olan bir defaya özgü olaylar değil, yinelenen bir döngüsel sürecin parçalarıdır; her ruh bu yeniden doğuşlar sayesinde, Tanrıya geri dönüş yolunu tamamlama şansına sahiptir.

Eleusis gizemleri, inisiyasyon sürecini yeniden doğuş olarak tanımlardı. Eleusis gizemlerinin merkezinde, ölen ve ölümden dirilen bir Tanrı-insan miti vardır. Öğretide çok önem verilen "Arama ve bulma" kavramları Platon felsefesinde de başköşeyi tutmaktadır. Filozof, feylesof veya yolcu; gerçeği arayışına asla ara vermemelidir. Hayatımız kocaman bir kitapta küçük bir sayfadır. Tüm öğretilerde “Oku” ve “Düşün” emirlerinin verildiğini hatırlatmakta fayda vardır. Farkındalık için yeni bakış açılarına ihtiyacımız vardır.

Eleusis gizemlerini ve törenlerini büyük bir kültürel zenginlik olarak gören Cicero şöyle der: "Atina'nın getirip insan yaşamına kattığı birçok mükemmel ve gerçekten kutsal kurum arasında, hiçbiri şu gizem dinleri kadar iyi olmamıştır. Bunlar sayesinde, ilkel ve yabanıl yaşam tarzımızı terk ettik. Gerçek anlamda yaşamın başlangıcını onlardan öğrendik. Sadece mutlu yaşamak için değil, daha iyi bir umutla ölmek için de güç kazandık."

Berk Yüksel

Kaynakça: “Eleusis Gizemleri” ve “Gizem Kültleri”... Thamos