TEŞKİLATI MAHSUSA’DAN KEMALİZME...

[Ittihatci]

TEŞKİLATI MAHSUSA’DAN KEMALİZME...

Teşkilat-ı Mahsusa İttihat ve Terakki’nin çelik çekirdeği olarak ve 30 bin kişilik kadrosuyla, Ermeni isyanının bastırılmasında da önemli görevler üstlenen Teşkilat; “İç güvenliği sağlamak, devletin varlığı için hayati önemi olduğu düşünülen Türkçe konuşan çoğunluğun azalmış hakimiyetini geri getirip korumak ve Osmanlı Devleti’nin daha fazla toprak kaybetmesini engellemek”(1) gibi amaçlarla tarif edilen teşkilat Milli Mücadelenin devraldığı en önemli hazır kadrolardan biridir.

“Teşkilat-ı Mahsusa Dünya Savaşının başından sonuna kadar faaldi. Faaliyetleri az çok gizli işlerden oluşan geniş bir alanı kaplar… Düşman sınırlarının ötesinde tahribat ve gerilla faaliyetleri…Karşı casusluk ve Rum ve Ermenilerin elindeki ticaret ve sanayinin ‘Türkleştirilmesi’ (Celal Bayar İzmir’deki Teşkilat-ı Mahsusa görevlisi olarak bu sahada faaldi). Teşkilat-ı Mahsusa, Türk davası için , değişen başarı derecesiyle, büyük enerji ve gayretle çalıştı”.(2) “Bu örgüt,her şeyden önce, esas itibariyle Talat Paşa’nın inisiyatifiyle şekillenmiş ve Dr. Nazım ve Dr. Bahaettin Şakir tarafından tasarlanan ve gerçekleştirilen ‘özel misyon’a yönlendirilmiş bir parti ‘örgütü’ydü. Harbiye Nazırı Enver Paşa, genelde bu düzenlemeye uyuyordu… Örgütün misyonu öylesine ‘gizli’ idi ki ‘kabine nazırları bile bilmiyor’lardı. Hükümet içinde devlet içinde bir devlet gibi çalışan bu örgütün kendi özel şifreleri, üniformaları, özel personeli ve kendi gelir kaynakları vardı”(3)

Ermeni isyanının bastırılmasının en önemli figürü olan(4) Teşkilat-ı Mahsusa’nın kadrosuna baktığımızda karşımıza aşina yüzler çıkmaktadır: Çiftliğindeki gizlenmiş silahları ve parayı Rauf Orbay tarafından alınıp Milli mücadeleye tahsis edilen ,Mudanya mütarekesiyle Malta’dan salıverilmesinden sonra Anadolu’ya geçip Milli Mücadelenin Adapazarı bölgesi kuvvetlerine komuta eden Teşkilat-ı Mahsusa’nın efsanevi şefi Kendini ‘Ermeni tehciriyle alakadar … hadiselerin iç yüzünde vazife almış bir insan olarak’ diye Cemal Kutay’a anlatan(5), Kuşçubaşı Eşref, kardeşi Kuşçubaşı Selim Sami(6), Milli Mücadele önderleri Çerkes Reşit, Çerkes Ethem ve Çerkes Tevfik kardeşler (Reşit mebus, Ethem Kuvay-i Seyyare Umum Kumandanı, Tevfik kumandan vekili), Milli Mücadele önderlerinden Doğu Cephesi kumandanı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Kurucu Genel Başkanı, Meclis Reisi Kazım Karabekir, Hamidiye Kahramanı, Bahriye vekili, Başbakan Hüseyin Rauf Orbay, M. Kemal’in Vatan ve Hürriyet Cemiyeti'nin Hakkı Baha (pars), Ömer Naci ve Mustafa Necip’le birlikte Selanik şubesinin ilk üyelerinden(7) Sıvas Kongresi Eskişehir delegesi topçu yüzbaşı Hüsrev Sami Kızıldoğan, Teşkilatın ilk başkanı Süleyman Askeri, Selanik postanesinde Şemsi Paşayı vuran mülazım, Ermeni tehcirinde önemli roller üstlenen, İnönü’nün kurmayı, M. Kemal’in yaveri ve fedaisi Atıf Kamçıl, Milli Mücadelede önemli görevler üstlenen Sapancalı Hakkı, Ermeni tehcirinin örgütleyicilerinden Dr. Nazım(, Milli Mücadelenin ve Karakol Cemiyetinin önemli isimlerinden Sevkiyatçı Rıza-Trabzonlu Rıza, ünlü dahiliye nazırı İsmail Canbulat, İstanbul merkez kumandanı , Malta Sürgünü ve Karakol Cemiyeti kurucusu Galatalı Şevket, Kuvayi Milliyenin İzmit Bölgesi sorumlusu Yahya Kaptan, Trabzon Valisi Ebubekir Hazım Tepeyran’ın lüks yaşamına imrendiği Trabzon’un kayıkçılar kahyası ve Mustafa Suphi’nin katliyle suçlanan Yahya Kahya(9) ve kardeşi Kaçakçılık işlerinde Milli Mücadeleye önemli yardımları olan Osman Kahya, Teşkilatın son başkanı ve Milli mücadelede önemli istihbarat işleri yürüten Eyüp’lü Hüsamettin Ertürk (Teşkilatın son şefi), İT’nin önemli yöneticilerinden, Hürriyet kahramanlarından, Milli Mücadele Komutanlarından, Eskişehir mebusu Ohri’li Eyüp Sabri Akgöl, Cebeli bereket (Osmaniye) Mebusu, bahriye vekili, İstiklal Mahkemeleri üyesi Topçu İhsan Eryavuz, İT nin önemli fedailerinden. Kemalist rejimin ilk Ankara Valisi Abdülkadir(10) , “Vatanın menfaatleri uğruna babamı da öldürmezsem bana Yakup Cemil demesinler”(11) diyebilecek kadar vatana cemiyete bağlı, emrindeki hapishaneden çıkarılmış mahkumlardan oluşan mangalarıyla ermenilerin tehcir ve tenkilinde önemli rolü olan Teşkilatın mümtaz silahşörü Yakup Cemil, Şair Mehmet Akif, Saidi Nursi, Şair Mehmet Emin Yurdakul, Dr. Esat Paşa Işık(12), yazar Ömer Seyfettin...

Teşkilat-ı Mahsusa kadrolarından gelip Cumhuriyet döneminde bakanlığa, başbakanlığa, cumhurbaşkanlığına kadar yükselen hayli uzun ve etkileyici bir liste de yapabiliriz. İzmir İTC katib-i mesulu ve Teşkilat-ı Mahsusa başkanı, Egedeki etnik planlamaları örgütleyen, Milli Mücadelenin Galip Hocası, Vekil, Başvekil ve 3.Cumhurbaşkanı Mahmut Celal Bayar, Mustafa Kemal’in yakın arkadaşı ve bütün kriz dönemlerinde başvurduğu kişi, İT Katibi Umumisi Ali Fethi Okyar ki Fethi Bey kabinesinde sözde ermeni soykırım zanlılarından Dr. Mazhar Germen, Ziya Gökalp’ın kuzeni Feyzi Piriççioğlu, Ali Cenani, Ermeni tehcirinde Muhacirin Umum Müdürü olan Sükrü Kaya, Talat Paşa’nın kayınbiraderi Mustafa Abdülhalik Renda(13) ’ya vekil görevini vermekten haklı olarak çekinmemiştir, tehcirde Van jandarma kumandanı olan teşkilatı mahsusa üyesi Köprülülü Kazım Bey (Özalp)’a Milli Müdafaa Vekilliği görevi veren Fethi bey, kabinesinin yarısını buna benzer kahramanlarla doldurmuştur. Fethi Bey hükümetinin Dr. Nazım Bey’in ülkeye dönmesine izin verdiğini de ekleyelim.

Bandırma vapuru yolcularından ve Trablusgarp fedailerinden Sağlık Bakanı, Başbakan Dr. Refik Saydam (14), İT’nin İslamcı kanadına mensup olup cumhuriyet devrinde Başbakanlığa kadar yükselen Şemsettin Günaltay, Ünlü Türkçü, 1911 yılında İT üyesi olan ve bu Partiden İzmir mebusu şeçilen Mehmet Şükrü Saraçoğlu, daha sonra başbakan olur olmaz azınlıkların ekonomik üstünlerini tasfiyeye yönelik varlık vergisini getirmiş, amaç İttihat ve Terakki’nin eski rüyalarından biri olan Türk sermayesini yükseltmektir(15) .Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurucusu, Aydın mebusu, Türk Tarih Tetkik Cemiyeti kurucusu, 1926 tasfiyelerinde İstiklal Mahkemesi üyesi(16) , Darülfünun tasfiyesi döneminde Milli Eğitim Bakanı Dr.Reşit Galip, Sonradan “Hatay Devleti” Cumhurbaşkanı olacak Tayfur Sökmen, Ahmet Ferit Tek (Türkocağı kurucusu ve Başkanı, Mebus, Maliye ve Dahiliye vekilliğine getirilmiştir) , Tehcirde önemli görevleri ile ünlü Kafkas tümeni komutanı Teşkilat-ı Mahsusacı, Deli Halit Paşa’yı meclis binasında vuran, İstiklal Mahkemelerinin Ali Çetinkaya’sı, nafıa vekili; Mustafa Kemal’in Tablusgarp savaşı sırasında Derne’den mektup yazacak kadar yakın arkadaşı olan Miralay Behiç Erkin(17) ,.

Mahmut Kamil Paşa’nın sorumluluk bölgesindeki eylemlerden sorumlu, Milli Mücadelede önemli mali ve silah yardımları olan, Kazım Karabekir’le sürekli yazışma halinde bulunan, Kut’ül Amare fatihi, Enver Paşa’nın amcası Halil (Kut) Paşa; Bakü fatihi, Enver Paşa’nın kardeşi Nuri (Kıllıgil) Paşa,

Trabzon’daki tediplerin örgütleyicilerinden İT Trabzon sorumlusu Yenibahçeli Nail, Nail’in kardeşi, Karakol cemiyetinden ve Milli mücadelenin İstanbul Anadolu ve İzmit Bölgesi sorumlusu, İstanbul mebusu Yenibahçeli Şükrü Oğuz, Ermeni Dadrian tarafından “Soykırım suçuna boğazlarına kadar batan”(19) sözleriyle tanıtılan İT Erzurum Katibi Mesulu Filibeli Hilmi,

İttihatçıların ünlü iaşe nazırı, savaş sürecinde sermayenin “Türk”leştirilmesinin en önemli aktörü, Karakol cemiyetinin kurucusu Kara Kemal(20) , Karakol Cemiyetinin diğer kurucusu, Sivas Kongresi üyesi, Malta dönüşü Sivas milletvekili Kara Vasıf, Egedeki hain Rumların temizliğini gerçekleştiren ekipten yüzbaşı Sarı Edip Efe, Enver Paşa’nın ünlü yaveri İzmitli Mümtaz,

Trakya ve Egede milli mücadeleyi örgütleyen Bekir Sami Günsav, THK Başkanı General Fuat Bulca, ünlü komitacı Fuad Balkan(21) , Ege’deki etnik kurtuluşun örgütleyicisi ve düzenleyicisi General Pertev Demirhan, yaptığı yayınlarla Teşkilatın sürekli tansiyonunu yükselten Silahçı Tahsin,

Dr.Bahaettin Şakir’in yardımcılarından, Bandırma vapuru yolcularından cumhuriyet devrinin ünlü valisi, Umumi Müfettiş Dr. İbrahim Tali Öngören, Mustafa Kemal’in çocukluk ve okul arkadaşı, Serbest Cumhuriyet Fırkası kurucusu, Süleyman Askeri Bey’in kayınbiraderi Mehmet Nuri Conker, Emniyeti Umumiye Müdürü Bedri Bey, Şükrü Sökmensüer.(22)

Trakya Paşaeli Müdafaai Hukuk kurucusu, Mebus, Bakan Faik Öztrak, Trakyada örgütlemesinde Talat Paşa tarafından görevlendirilen Edirne mebusu Faik Bey (Kaltakkıran),

Uyduruk ve düzmece bir yargılama sonucunda sözde soykırımdan suçlu görülerek idam edilen Kemal (Yozgat Mutasarrıfı), Yine sözde ermeni soykırımdan suçlu görülerek idam edilen Nusret(23) (Urfa mutasarrıfı),

Halep İskan ve Muhacirin Dairesi Müdürü, Hariciye vekili Y. Kemal Tengirşenk’in kardeşi sözde soykırım zanlısı olarak tutuklanmış ancak kardeşinin girişimleriyle serbest bırakılan Abdüllahad Nuri Bey, TBMM’de mebus olan Giritli Ruşeni , Ali Fethi Bey hükümetinde Sağlık bakanlığı görevi verilen İttihat ve Terakki Bolu Katibi Mesulü Dr. Mazhar Germen, Ziya Gökalp’ın kuzeni ve sözde soykırım zanlısı Feyzi Pirinççioğlu, Diyarbakır mebusu Feyzi vali Dr. Reşit’le birlikte Teşkilat-ı Mahsusa’nın Mardin operasyonunu yönetti, tutuklandıysa da İngilizlerce Malta’dan serbest bırakıldı, 1922-25 yılları arasındaki hükümetlerde bakan olarak görev aldı.(24) Sözde soykırım zanlısı ve Güney Cephesi Müdafaa-i Hukuk örgütçüsü Ali Cenani, Ermeni tehcirinde Muhacirin Umum Müdürü olarak Cumhuriyet devrinde Başbakanlığa kadar yükselen Sükrü Kaya, Bitlis ve Halep valiliklerinde sözde soykırımdan sorumlu tutulan, Bitlis ve Muş yöresinin isyancı ve hain Ermeni çetelerinden arındırılmasını gerçekleştiren Mustafa Abdülhalik Renda. Mustafa Abülhalik bir diğer İttihatçı ve Teşkilat-ı Mahsusacı Celal Bayar’la birlikte İsmet İnönü’nün Devlet Başkanı seçilmesinde önemli rol oynadı, İsmet Paşa Devlet başkanı seçilir seçilmez yaptığı ilk iş tasfiye edilmiş İttihat ve Terakki Partisi unsurlarını affederek, onları iktidara ortak etmek oldu, 1943 yılında ise Nazi Almanyası ile Talat Paşa’nın cenazesinin Türkiyeye getirilmesi konusunda bir anlaşma yaptı.(25) Ünlü Milli Eğitim Vekili Mustafa Necati,

Önemli bir İttihatçı lider olan kaymakamlık, valilik gibi çeşitli idari görevler yanı sıra son İttihat ve Terakki kabinesinde Nafia Bakanı görevini yürüten, Adana'daki tehcir olaylarına katıldığı için tutuklanıp, daha sonra Malta'ya sürülen, Tutuklanmasına neden olan belge için "Esasen, daha mühim evrakı zamanında imha ettiğim halde, bunu bavulun küçük cebinde unutmuşum... İmhasını unuttuğum bu vesika aleyhimde suç delili olarak kullanılıyordu."(26) Diyen Milli Mücadeleyi Adana’da örgütleyen Ali Münif Yeğena, sonradan M. Kemalin yaveri olan Rusuhi, “Deyr-Zor ve Resul Ayn’da katıldığı tediplerde ‘şan ve şöhret’ kazanan (27) , Halep ve Trablusşam Polis Şefi, soykırım suçundan aranırken milli mücadeleye katılan Arslan Toğuzata(28) , Kardeşi Ahmet Selim, Müdafaa-i Hukukçulardan Şefik Ali ‘Özdemir’, Güney Cephesi komutanlarından, general Dağıstanlı Osman Nuri ‘Tufan Bey’ Aydınoğlu

İttihat Terakki Cemiyetinin fedaisi Enver Paşa’nın kişisel koruması ve kardeşi Nuri Paşanın yaveri, Sovyet elçisinin tanımıyla: Mustafa Kemal’e kendini feda edercesine sadık , onun baş muhafızı olarak tanınır, ödün vermez bir milliyetçi olarak ünlü, sadece adı bile hemşehrilerinde kaygı yaratan(29) , İstiklal Mahkemelerinin Ali’si Kılıç Ali ‘Üsteğmen Asaf’,Kılıç Ali’nin kuzeni ve Bandırma vapuru yolcularından Mustafa Kemal’in yaveri Muzaffer Kılıç, Teşkilatın fedailerinden Cevat Abbas Gürer(30) ,M. Kemalin sadık yaverlerinden ve teşkilatın fedailerinden Salih Bozok, Serez grubunun önemli ismi, Teşkilat fedaisi M. Kemal’in yaveri ve sadık muhafızı ve fedaisi Recep Zühtü Soyak(31) , Harekat ordusu öncü birliği komutanı ve Enver Paşa’nın eniştesi, Kuvayi Milliye komutanlarından, Genel Kurmay Başkanı Kazım Orbay, Babıali baskını sırasında Erkanı Harbiye reisi kaymakamı olan İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk üyelerinden, Mustafa Kemal Paşa "9. Ordu Kıtaatı Müfettişi" olarak Samsun'a çıktığı sırada onun "Erkan-ı Harbiye Reisi"; İzmir suikasti ve Menemen olayları sırasında İzmir valisi olan daha sonra Trakya Umumi Müfettişliğine yükseltilen Manastırlı Kazım Dirik, Tehcir sırasında Van jandarma komutanı olup 1915 yılında Muş ordusunu Ermeni nüfustan arındıran Milli Mücadele kumandanlarından, Milli Müdafaa Vekili, 1924-1935 yılları arasında Meclis Başkanı Köprülülü Kazım Özalp(32) ,

Trabzon’daki Teşkilat-ı Mahsusa operasyonlarının yürütücülerinden Osmanlı Meclisi Mebusan'ında İttihat ve Terakki Cemiyeti Trabzon mebusu, Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurucusu ve mebus, Adalet Vekili Hafız Mehmet(33) , Pontos ve Ermeni tenkillerinin yürütücüsü Kafkas Tümeninden Miralay Halit-Deli Halit Paşa(34) ‘Karsıalan’,

Mustafa Kemal’in muhafız komutanı ve yine bir Teskilat-ı Mahsusacı Trabzon Kayıkçılar Kahyası Yahya Kahya’yı İsmail Hakkı Tekçe ile birlikte pusuya düşürerek öldürdüğü iddia edilen Topal Osman(35) ,

Milli mücadele sırasında Ankara ile Enver Paşa arasında muhabereleri ve işbirliğini yürüten Küçük Talat (Muşkara). Trakya’da Kuvayi Milliyeden sorumlu Cafer Tayyar Eğilmez, Kuvayi Milliye komutanlarından ,mebus ,’İzmir Suikastı’ ile ilişkili görülerek idam edilen Miralay Arif ‘Ayıcı Arif’, Kemalist dönemin Genel Kurmay Başkanlarından Abdurrahman Nafiz Gürman, Ünlü Kafkas Tümeni komutanlarından, general Askerlikten ayrıldıktan sonra Recep Peker hükümetinde Milli Müdafaa Vekilliğine getirilen Cemil Cahit Toydemir, Harbiye nezaretindeki Miralay Seyfi Düzgören,(36) Tehcir sırasında 4.ve 13. Müfreze alayı kumandanı olarak “soykırım zanlısı” olarak tutuklanıp Malta’ya sürülen Milli mücadele kumandanlarından Ali İhsan (Sabis) Paşa(37) , Muğlalı Mustafa Paşa(38) , İzmir Valisi, Merkez ordu kumandanı Koçgiri ve İzmir fatihi, İzmit’te hain Ali Kemal’i linç ettiren, Nurettin Paşa, Cihan Harbinde tarafsız Romanya’da faaliyette bulunan ingiliz Baxiston kardeşlere suikast düzenleyen ve İzmir’de düşmana ilk kurşunu sıkan gazeteci Hasan Tahsin-Osman Nevres(39) , Sabit Sağıroğlu, Milli Mücadelede haberleşmede –ki telgraf haberleşmesi Milli Mücadelenin can damarıdır- önemli görev üstlenen posta Telgraf müdürü Sakallı Eşref, Doğudaki Etnik kurtuluşta önemli rolleri olan Balabanlı Aşireti reisi Gül Ağa.

Büyük Millet Meclisi Kâtibi Umumisi Hopalı Yüzbaşı Ramiz, Rize Mebusu Hopalı Yüzbaşı Rauf , Mustafa Kemal’in uzun yıllar (1925-1938) hariciye vekilliğini yürüten, Dr. Nazım’ın kayınbiraderi Dr. Tevfik Rüştü Aras.

Teşkilatın mümtaz silahşoru Yakup Cemil’in Kafkasya tayfasından Memduh Şevket Esendal CHP Genel Sekreterliğine, Şakir Kesebir(40) İktisat vekilliğine, Cemil Ferit ve Sudi Bey (Lazistan) mebusluğuna getirilmişlerdir(41) ..

Milli Mücadelede ve Kemalizm’in kadrolarının başında önemli görevlerde gördüğümüz Teşkilat-ı Mahsusa kadrosunun ünlülerinin ortak noktası Ermeni isyanının tenkil ve tehcirde görevli olmaları ve kurtuluşu Anadolu’daki milliyetçi direnişin başarısında görmeleridir..

Cumhuriyetle İmparatorluk arasında sadece Teşkilat-ı Mahsusa kadrolarının devralınması değil kadro açısından her alanda bir kesintisizliği görmekteyiz. Cumhuriyetin ilanından sonra devralınan Osmanlı askeri ve sivil bürokrasisinde yapılan “temizlikte, sadece 1250 memur çıkarılmıştır, Osmanlı subaylarından kaç tanesinin Cumhuriyet ordusuyla ilişiğinin kesildiği bilinmemekle birlikte, bu sayının sivillerden daha çok olmadığı”(45) [nı], göz önüne alırsak tasfiye edilen kadrolar ihmal edilebilir sayıya inmektedir, (kaldı ki askeri personel hariç bunların bir bölümü itirazla bir bölümü de afla yerlerine döndüklerini de ekleyelim)

1 Stoddard Philip H. Teşkilat-ı Mahsusa Çev Tansel Demirel Arma Y.2003 s 9

2 Zürcher Milli

3 DadrianVahakn N. Ermeni Soykırımında Kurumsal Roller Toplu Makaleler 1 Çev. Aattila Tuygan , Belge Y. 2004 s 29-30

6 Cemal Kutay'ın "Lavrense Karşı Kuşcubaşı" adlı kitabında yer aldığına göre Şam'da kolağası olan Mustafa Kemal, Kuşcubaşı Selim Sami'yi sahte bir mürur tezkeresi ile Teşkilat yapmak için İzmir'e gönderirken, yazdığı tavsiye mektubunda "Bizim Teşkilat-ı Mahsusa için.." diyordu. Muradoğlu Abdullah yeni şafak 14 kasım 2005

10 Abdülkadir 1908 öncesinde önemli siyasi faaliyetleri bulunmaktadır. Selanik’ten Mustafa.Kemal’in arkadaşıdır. İzmir Suikastı ile ilişkilendirilmiş firari olduğundan gıyabında idama mahkum edilmiş, Bulgaristan sınırında yakalanarak idam edilmiştir

12 İttihat Terakkinin ünlü Sıhhiye Umum Müdürü Kemalist rejimde kendi isteğiyle bir görev kabul etmemiştir

13 Talat’ın kayınbiraderi olan Abdülhalik (Renda) Bitlis valiliğinden sonra kalanlar için Halep valiliğine atanmış, 1922’de İzmir’in yakılması ve yağmalanmasında İzmir valisi, Maliye, Maarif , Milli Müdafaa bakanlıklarından sonra TBMM Başkanlığına kadar da yükselmiş, birkaç gün Cumhurbaşkanlığına da vekalet etmiştir.

14 Zarakolu Ragıp 1915’in Günümüze Uzanan ‘Derin’ Kökleri Uzun Yürüyüş Nisan-Mayıs 2005, s 39

15 Ragıp Zarakolu, 1915’ten…. S.39

16 İstiklal Mahkemelerinde nasıl karar verdiğine ilişkin Reşit Galip’in şu sözleri ibret vericidir; “Dr. Nazım’ın akıbeti hakkında müzakereye başladık, Aramızda anlaşmazlık çıktı… Bunu Gazi’ye haber verdik. Bizi yanına çağırdı, dinledikten sonra üzerinde konuştuğumuz kimsenin politikacılığı, fikirleri, yeni kurulmakta olan bir rejime karşı cephe aldığı takdirde yaratabileceği tehlikeler hakkında uzun, uzun izahat vererek bizi kararımızda serbest bıraktı” (Ağaoğlu Samet Babamın arkadaşları Baha Matbaası 1969 s 145)

17 Behiç Erkin cumhuriyet döneminde Nafıa vekili ve büyükelçilik görevlerinde bulunmuştur

18 Dadrian Ermeni soykırımında Kurumsal Roller s 281

19 Dadrian Yenibahçeli Nail’in bölgedeki görev arkadaşı Yakup Cemil’i de aynı ifadelerle nitelemiştir. Dadrian V. Ermeni Soykırımında Kurumsal Roller s34

20 Kara Kemal İzmir suikasti ile ilişkilendirilmiş yakalanacağını anlayınca intihar etmiştir, resmi tarih yazıcılar bir ağızdan tavuk kümesinde intihar ettiğini söyleyerek önemsizleştirmeye çalışırlar

21 1908-1923 yılları arasında aralıksız olarak, en önemli ve gizli görevlerde bulunmuş, imparatorluk zamanında Makedonya'da komitacılık yapmış, daha sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Yunanistan içlerine sokulmuştur. Fuat Balkan'ın buradaki görevi, Anadolu'ya geçmeye hazırlanan Yunan kuvvetlerini Yunanistan'da karışıklık çıkararak alıkoymaktı. Bunun için kendisine sınırsız yetkiler verilmiştir

22 Harput Em. Müd, ilk Hatay Valisi,Em.Gen.Müd, Mebus, Dahiliye Vekili

23 Nusret ve Kemal Beyler daha sonra milli şehit ilan edilmişlerdir

24 Zarakolu Ragıp 1915’ten Günümüze Uzanan ‘derin’ kökleri s 40

25 Zarakolu Ragıp !915’in Günümüze Uzanan ‘derin’ kökleri s 39

26 Akçam Taner Arşivlerin Temizlenmesi Radikal 26.12.2004

27 Avagyan Arsen Osmanlı İmparatorluğunda ve Kemalist Türkiye’nin Devlet-iktidar Sisteminde Çerkesler çev Ludmilla Denisenko Belge Y. 2004 s.213

28 Halep ve Trablusşam’da ki Ermenilere yönelik işlemlerinden dolayı vur emri ile aranırken Milli Mücadeleye katılan, çok önemli görülen Ermeni Soykırım zanlılarından, Maraş Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti başkanı, Maraş ve Güney Cephesi komutanlarından, İlk Meclis üyesi, kırmızı yeşil İstiklal Madalyası sahibidir

29 Avagyan a. Çerkesler s 219

30 Cevat Abbas M.Kemal’in yaveri olarak birlikte Anadolu’ya geçmiş ölene kadar yanından ayrılmamıştır. 1921-1941 yılları arasında Bolu Mebusu

31 Bu Grup Serez Fedaileri olarak anılmaktadır

32 Manastırlı ve Koprülülü kazım’lar Cemal paşa tarafından Hindistan’da ihtilal hareketlerinde görevlendirmek için Mustafa Kemal’den istenilmiş ancak izin verilmemiştir, Kazım Paşa Van Özalp ilçesine de adını vermiştir.

33 İzmir Suikastı olayı ile ilgili olarak İzmir'de kurulan İstiklal Mahkemesi tarafından 13 Temmuz 1926'da idama mahkum edilen 13 kişiden biridir. Sonradan kızı Meliha Engin'e 5269 ve 5814 sayılı Kanunlar gereğince vatani hizmet tertibinden aylık bağlanmıştır

34 Miralay Deli Halit Kafkas Tümeni komutanı olarak Doğudaki Sözde soykırım zanlısı olarak aranmakta olduğu sırada milli mücadeleye katılmıştır. O sırada Maçka cıvarında saklanmaktadır, gaddarlığıyla ünlendiğinden deli lakabı ile anılmaktadır, Deli Halit Paşa (Karsıalan) bir diğer Teşkilat-ı Mahsusacı Kel Ali (Çetinkaya) tarafından mecliste öldürülmüştür

35 Giresun Belediye Başkanı, Karadeniz bölgesindeki Rum tediplerini örgütlemiştir, Koçgiri’de Sakallı Nurettin Paşa’nın yanında Galatalı Miralay Şevket’le birlikte eylemlerde önemli roller üstlenmiştir. Kendisine ihtiyaç kalmayınca Yahya Kahya’yı öldürürken birlikte olduğu silah arkadaşı İsmail Hakkı Tekçe’nin başında bulunduğu bir birlik tarafından çatışmada tarafından öldürülmüştür. Van milletvekili Haydar bey’in önerisi üzerin cesedi meclis önünde sergilenmiştir. Ali Şükrü Bey cinayetinin yargılamasında; “Osman Ağa’nın suç ortağı olan Mustafa kaptan beş yıl kalebedliğe mahküm edildi”Kılıç Ali’nin Anıları der. Hulusi Turgut, İş Kültür Y. 2005 s.193

36 Gen Seyfi Düzgören II.Daire Müdürü

38 General Muğlalı, Ahmet Arif’in 33 kurşun şiirinde geçen cinayetlerin faili ,‘Menemen olayı’nda Sıkıyönetim komutanı ve mahkeme başkanı, Doğudaki fiillerinden dolayı yargılanıp ceza almış ve cezaevinde ölmüştür.

40 Bayar Hükümeti İktisat Bakanı Trakya Paşaeli Müdafaa-i Hukuk kurucusu

41 Ertürk H. İki Devrin… s 126

42 Zarakolu Ragıp !915’in Günümüze Uzanan ‘Derin’ Kökleri

44 Ağaoğlu Samet Babamın Arkadaşları Baha Matbaası 1969 s 180

45 Tunçay Mete Eleştirel Tarih Yazıları Liberte Y.2005 s.48