Masonluğun oluşumu denilince elbette tarihçesinden söz edilecek. Masonluğun tarihi, hiç kuşkusuz başlı başına bir konu. Öylesine ki Masonluk ile ilgili kitaplarda bu bağlamda sayfalar dolusu anlatımın bulunmasının ötesinde, sırf bu başlık altında ciltler kapsayan yapıtlar yazılmış.
Herkes Masonluğun tarihçesini öyle uzun uzun okuyamaz. Masonların bile bunu yaptığından kuşkuluyum. Aralarından belki birkaç meraklı çıkar.
Ancak öyle olmasa da, bunu özetle, ana hatlarını öğrenmek üzere şöyle birkaç soru sorulsa ve onların yanıtları verilse kısa kısa, acaba nasıl olur, bir yarar sağlar mı diye düşündüm. Şöyle bir soruyla giriştim işe:
Masonluğun tarihi ne zaman başlar?
Kimileri Masonluğun tarihini 18. yüzyılda başlatır. Bu durumda, doğrudan ve yalnızca Çağdaş Masonluktan söz ediliyor demektir.
Kimileriyse “Masonluk” kavramını çok daha geniş tutar ve tarihçesini “İnşaatçılık Mesleği ve Sanatı’nın Avrupa’daki Tarihi” ile bağdaştırır. Bu tarih ise, kimine göre 13. yüzyılda, kimine göre ise ondan en az 2500 yıl kadar daha önce başlar.
Masonluğun tarihinin başlangıcına ilişkin başka benimseyişler de vardır.
Öte yandan, eğer Masonluk salt bugünkü niteliği (ülküsü, ilkeleri ve öğretisi) bakımından düşünülecek olursa, yaklaşık altı bin yıllık bir geçmişe sahip olduğu da söylenebilir.
Bütün bunlar, aslında Masonluğun başlangıcının kesinlikle belirli bir tarihe bağlanamayacağını, “Masonluk” terimi kullanıldığında bundan her ne anlaşılıyorsa başlangıç tarihinin de buna göre belirlenmesi gerektiğini göstermektedir.
Eğer Masonluk “tüm insanların ve tüm toplumların barış ve mutluluğunun, gönenç ve esenliğinin sağlanmasını amaç edinmiş bir kurum” olarak benimsenecek olursa; bu olgunun başlangıcı, insanların ve toplumların barış ve mutluluğu, gönenç ve esenliği yitirmiş oldukları tarihtir.
Masonluğun tarihteki birtakım gizli örgütlerle bir ilgisi olmuş mudur?
Tarihteki birtakım gizli örgütlerle Masonluğun salt örgütsel nitelikleri bakımından yer yer bağlantıları kurulabilir; daha doğrusu birtakım benzerlikleri gösterilebilir. Yakın ilgisi olduğu da ileri sürülmüşse de, bu savlar kanıtlanamamıştır. Benzerlikleri “ezoterik sistem”e uyarak çalışmış olan bazı kurumlarda aramak çok daha yerinde olur.
“Ezoterik Sistem” nedir?
Bu elbette bambaşka bir alanın konusudur ama madem yine yeri geldi özetle belirtelim.
Ezoterik, “apaçık olmayan” ya da “dışa kapalı ve kendi içine dönük” yani “içrek” demektir. Ezoterik bir kurum kendine özgü bir çalışma yöntemi ve öğretisi olan, öğretisini aşamalı olarak ve simgelerden yararlanarak veren, fakat kendi üyesi olmayan kimseleri çalışmalarına almayan bir kurumdur.
Bir ezoterik kurumun bir gizli örgütten farkı nedir?
Elbette bu da aslında bu başlığın konusu değil ama edilmiş lâf öyle getiriyor.
Bir ezoterik kurumun bir “gizli örgüt” olması gerekmez. Çünkü ezoterik kurumun varlığı, amaçları, ilkeleri, üyelerinin kimler olduğu, çalışmalarını nerede ve nasıl yaptığı ya bilinir ya da kolay öğrenilebilir şeylerdir. Yalnızca üyelerinin kendi aralarında yaptıkları toplantılardaki görüşmeleri ile ritüelik eğitim ve öğretiminin ayrıntıları “gizli” olarak nitelenebilecek şeylerdir.
Buna karşılık, bir gizli örgütün nerede, kimlerle, ne gibi işler yaptığı hatta belki varlığı bile saklı tutulur. Üstelik herhangi bir öğretisinin, bir eğitim programının ya da ritüelinin bulunması da gerekmez.
Ezoterik Sistem'in ne gibi özellikleri vardır?
Kendi kendimize bu başlığa yakalandık bir kere, devam etmek zorundayız.
Genel olarak ezoterik sistemin özellikleri şunlardır:
a) Örgütün üyeleri, seçilerek, incelenerek, haklarında soruşturma yapılarak, birtakım sınama evrelerinden geçirilerek alınır.
b) Gerek örgüte ilk giriş, gerekse daha sonraki aşamaların edinilişi, belli bir ritüelik tören uygulanarak yapılır.
c) Öğretim, bilgiler ya da beceriler, tümüyle ve topluca değil, yavaş yavaş ve azar azar, bir aşamalar silsilesi’ne (derecelere) bağlı olarak verilir.
d) Öğretim, doğrudan doğruya ve açık seçik olarak değil, dolaylı bir yöntemle iletilir. Bunun için özellikle simgeler ve öz deyişler kullanılır. Böylece kişinin, kendisine anlatılanları öğrenmesi değil, bilgiyi kendi çalışmasıyla edinmesi öngörülür.
Masonluğun hangi ezoterik örgütlerle ilgisi vardır?
Günümüzde Masonluğun herhangi bir başka ezoterik örgütle ilgisi ve bağlantısı yoktur. Fakat tarihteki birçok ezoterik kurumdan esinlenmiş olduğu söylenebilir.
Bunların başında özellikle “Hermetizm” gösterilir. Ona genel olarak "Eski Misterler" olarak anılan çeşitli kurumlar eklenebilir. Çeşitli şövalyelik tarikatları ve meslek ya da sanat kurumları da bu listeye eklenebilir. Belli bir örgüt adı verilmesi yanlış olur. Tarihte birçok meslek ve sanat kurumu da ezoterik bir nitelik taşımıştır.
Bu aşamada konu ister istemez Hermetizm ve Eski Misterler’e girdi. Ancak onu sonraki bölüme bıraksak daha iyi. Belki bu aşamaya kadar başka sorular ve katkılar gelir.