TAPINAKLAR VE SÜTUNLAR - 8

[ADAM]

Biraz da tapınaklardaki eski ritüelik dramlara göz atalım mı?

Ritüelik dramlar, kültürden kültüre birtakım değişiklikler gösterse de genel olarak iki kategoride toplanabilir. Bunlardan ilki yaradılış efsanelerine dayanarak birtakım ritüelik gösterilerin sahneye konması şeklinde, ikincisi ise yaşayanın bilgi ve yaşam sonrası gizemleri ile tanıştırılması tarzındadır. Bu nedenle Antik Mısır’ın ünlü Ölüler Kitabı’ndaki ayrıntılı bilgi ve anlatımların asıl amacı, öyle basit bir şekilde mumyanın yanına konulması değildir. Bundan çok öte, kişinin, ruhsal zenginliği yaşam sırasında geliştirmeye yönelik bilgilerle dolu olup, öldükten sonra onları anlayabilmesi için ölmeden neleri bilmesi gerektiğini sağlamak şeklinde bir amaç taşır. Bir diğer deyişle Antik Mısır’da yaradılış ve ölüm, tapınağın inisyasyon törenlerinin iki temel konusunu oluşturmakta, büyük olasılıkla bunları pek az kişi derinlemesine kavrayabilmekteydi.

Eski Mısır’ın en iyi bilinen ritüelik dramı, ünlü Shabaka Taşı üzerine yazılmış olması nedeniyle günümüze kadar gelebilmiştir. M.Ö. 7. yüzyıl başlarında Memphis ilâhiyatını anlatan Firavun Shabaka tarafından yazdırılmıştır. Bir rastlantı sonucu Memphis’teki bir tapınakta bulunan bir yazıt ile ortaya çıkan bu bilgi kaynağında, Memphis ekolünün gelenek ve inançlarının bir özeti yapılmış ve yaradılış olayı tümüyle Memphis bakış açısıyla anlatılmıştır. Şöyle ki;

Buradaki bilgi ya da söylemler, bir tür oyun (tiyatro) ve canlandırma şeklinde ortaya konuyordu. Büyük olasılıkla rahipler tarafından dile getiriliyordu. Bu oyunu canlandıran aktörlerin her biri değişik bir tanrının rolünü üstleniyordu. Hepsi sırası gelince söz alıp konuşuyordu. “Geb’den Set’e sözler” ya da “Geb’den Horus’a anlatımlar” şeklinde her aktörün paylaşacağı roller ayrılmıştı. Örneğin, Li-kher-Noftet adlı bir memura (12. hanedan) ilişkin anı anlatımlarında Kral 3. Senwoster tarafından verilen özel izin ile Abydos’daki Osiris gizemli ayinlerine nasıl katıldığını belirterek, bu ritüelik canlandırmada aynrıntılardan söz ederek kendi rolünü şöyle dile getiryondu: “Neshmet eğlencesine karşı çıkanlara isyan ettim, Osiris’in düşmanlarının hakkından geldim.  …… Sonunda Tanrı Oziris’in evine gittim. Yolculukta ona eşlik ettim; yol gösterdim.”

Buna benzer bir ipucu da Antik Mezopotamya’dan Suriye’nin Semitik Ugaritik kültürlerindeki ayrıntılardan günümüze gelmektedir. Bir Asur betimlemesinde Sennacherib Asur’un başkentindeki bir şenlik evindeki bronz kapıdan ve Tanrı Assur ile Tiamat arasındaki Enuma Elish adlı bir savaştan söz edilir. Anlaşıldığına göre Sennacherib bu canlandırmada özellikle ritüelik savaş alegorisinde Assur’un rolünü oynamıştı. Bu bir çeşit yaradılış öyküleri ve yeni yıl ayrıntılarını anlatan bir dramatik canlandırmaydı.

Sümer kayıtlarında dikkat çeken bir öğe, silindirik kayıtlardan ve mühürlerden Lagaşlı Kral Gudea’nın oluşturmaya çalıştığı kozmik tapınağın varlığını öğrenmemizdir.

Yaradılış mitoslarının alegorik anlatımı ve yaşam sonrasının gizemlerinin eski tapınaklarda inisiyeler tarafından üstlenen bazı roller ile oynanması, belki de tapınağın yaratılması ile ortaya çıkan kozmik bütünün bir parçası olma ya da kozmik bütünü canlandırma şeklinde oluşan bir ana düşünüyü temsil etmekteydi.

Sadece tapınakların sosyal yaşamda ortaya çıkması ile toplumların varlıklarının ortaya çıktığı da düşünülmektedir. Ancak sanırım sosyal bilimciler ve antropologlar buna şiddetle itiraz eder. Oysa bir de şu yönden bakalım: Tapınak hem o toplumu kozmikleştiriyor hem de o toplumun bir tür “var” olduğunu tanıtlayıp yasal ya da geçerli hale getiriyordu. Böylelikle, o toplumu yöneten egemene de güç veriyordu. Tapınak olmasa, egemen bu gücü zor edinirdi.